Η Νάξος, όπως μαρτυρούν και τα αρχαιολογικά ευρήματα στις θέσεις Γκρότα και σπήλαιο Ζα , ήδη κατοικούνταν κατά την 4η χιλιετία π. Χ. κατά τη Νεολιθική περίοδο, οπότε και υπήρχαν οικισμοί με ανεπτυγμένες κοινωνίες.

Κατά την 3η χιλιετία π. Χ. εποχή που αναπτύχθηκε στο Αιγαίο ο Κυκλαδικός πολιτισμός, του οποίου η Νάξος υπήρξε ένα από τα σημαντικότερα κέντρα, όπως μαρτυρούν και τα αρχαιολογικά ευρήματα από τάφους στις θέσεις Γκρότα (εκεί που βρίσκεται σήμερα η πόλη της Νάξου αναπτύχθηκε ένας εκτεταμένος οικισμός), Καστράκι και Πάνορμος (στη θέση Κορφάρι Αμυγδαλιών) αλλά και από τα εξαιρετικής τέχνης αριστουργηματικά κυκλαδικά ειδώλια.

Άλλωστε, κάποιες από τις αρχαιολογικές θέσεις της Νάξου χρησιμοποιούνται από τους αρχαιολόγους για να ονομάσουν περιόδους του Κυκλαδικού πολιτισμού όπως Γκρότα, Σανγκρί, καθώς και για να χαρακτηρίσουν την τυπολογία των ειδωλίων (τύπου Λούρου, τύπου Απειράνθου).

Την περίοδο του Κυκλαδικού πολιτισμού η ναυσιπλοΐα και το εμπόριο παρουσιάζει άνθιση σε ολόκληρο το Αιγαίο και στη Νάξο.

Κατά τη 2η χιλιετία π. Χ. περίοδο άνθισης του μυκηναϊκού πολιτισμού, η Νάξος, με την πόλη στη θέση Γκρότα να μεγαλώνει, λόγω της γεωγραφικής της θέσης παίζει το ρόλο της συνδετικής γέφυρας μεταξύ της κεντρικής Ελλάδας και της Ανατολής.

Η σύνδεση της Νάξου με τον μινωϊκό πολιτισμό αποτυπώνεται στο μύθο που διηγείται ότι ο Νάξος ήταν γιος του Απόλλωνα και της Ακάλης, κόρης του Μίνωα και απ’ αυτόν πήρε τ’ όνομά του το νησί.

Η κατοίκηση και η ανάπτυξη του νησιού συνεχίζεται και τους επόμενους αιώνες, οπότε, κατά τον 7ο αι. σχηματίζεται μια ολιγαρχική κοινωνία αποτελούμενη από πλούσιους και ισχυρούς ευγενείς, η οποία κατοικούσε στην πόλη που βρισκόταν στο ύψωμα του Κάστρου της Χώρας.

Οι κύριες ασχολίες των κατοίκων ήταν η γεωργία, η κτηνοτροφία, η αλιεία, το εμπόριο

και οι τέχνες. Η Αρκεσίνη και πιθανώς η Αιγιάλη αποικίζονται από Ναξίους, ενώ συνάπτονται στενές σχέσεις με τη Θήρα.

Του 7ου αι. έργα είναι και τα τεράστιου μεγέθους αγάλματα Κούρων από τη Νάξο, όπως τα ημίεργα που αποκαλύφθηκαν στα αρχαία λατομεία στις Μελάνες και τον Απόλλωνα. Λαμπρά και εξαιρετικής τέχνης ήταν και τα αφιερώματα σε ιερά όπως η Σφίγγα των Ναξίων στους Δελφούς και οι Λέοντες στη Δήλο που μαρτυρούν την ισχύ και τον πλούτο του νησιού.

Περίφημοι και περιζήτητοι ήταν οι Νάξιοι τεχνίτες που τόσο επιδέξια σκάλιζαν το μάρμαρο και έχτιζαν ολομάρμαρους ναούς όπως αυτόν του Απόλλωνα και της Δήμητρας στο Γύρουλα στο Σαγκρί.

Η άνθιση της Νάξου αποτυπώθηκε στα έργα αρχαίων συγγραφέων και ποιητών: ο Πίνδαρος την αποκαλεί «λιπαράν» (πλούσια) κι ο Ηρόδοτος αναφέρει πως η «Νάξος ευδαίμονη των νήσων προέφερε». Ο Αρχίλοχος ο Πάριος παρομοίαζε το κρασί της Νάξου με θείο νέκταρ.

Σύμφωνα με τη μυθική παράδοση, ο θεός Διόνυσος γεννήθηκε στη Νάξο (στο σπήλαιο του Ζα) όπου συνάντησε την Αριάδνη μετά την εγκατάλειψή της από το Θησέα και την έκανε σύζυγό του. Ο γάμος της Αριάδνης με το θεό Διόνυσο, ο ύπνος - θάνατός της και η ανάστασή της γιορταζόταν έντονα στο νησί γιατί σχετιζόταν με την ωρίμανση και την αναγέννηση της Φύσης.

Το 490 π.Χ. η Νάξος υπέστη καταστροφές από τους Πέρσες που προσπαθούσαν να επεκτείνουν την επιρροή τους στο Αιγαίο. Δεν κατάφερε ποτέ να συνέλθει και να ξαναβρεί την παλιά της αίγλη. Στη ναυμαχία της Σαλαμίνας, οι Νάξιοι πολέμησαν στο πλευρό των Αθηναίων, εναντίον των Περσών και μετά τη νίκη των Ελλήνων η Νάξος έγινε μέλος της αθηναϊκής συμμαχίας. Όταν οι Αθηναίοι έχασαν την πρωτοκαθεδρία, η Νάξος πέρασε με το μέρος των Σπαρτιατών κι έτσι, τον 4ο αι. π. Χ. Αθηναίοι και Σπαρτιάτες συγκρούονται για τη Νάξο. Αργότερα περνάει από την επιρροή των Πτολεμαίων της Αιγύπτου στη Μακεδονική και μετά στη Ροδιακή επιρροή.

Το 41 π.Χ., η Νάξος, ακολουθώντας τη μοίρα της υπόλοιπης Ελλάδας έγινε ρωμαϊκή επαρχία και χρησιμοποιήθηκε σαν τόπος εξορίας.

Κατά την βυζαντινή περίοδο,τον 8ο – 9ο αιώνα, οικοδομούνται πολλοί ναοί και μονές με εξαιρετικές τοιχογραφίες, που μαρτυρούν την εξέχουσα θέση που κατείχε η Νάξος στο διοικητικό, εκκλησιαστικό, οικονομικό και καλλιτεχνικό επίπεδο, εκείνη την περίοδο.

Η κατάκτηση των Κυκλάδων, το 1207, από τον Ενετό Μάρκο Σανούδο και η εγκαθίδρυση της λατινικής ηγεμονίας, με πρωτεύουσα τη Νάξο σηματοδοτεί μια νέα περίοδο ακμής για το νησί.

Το 1537, η Νάξος καταλαμβάνεται από τον Μπαρμπαρόσα και ξεκινά η περίοδος της Τουρκοκρατίας. Ωστόσο, οι Τούρκοι δεν εγκαταστάθηκαν στο νησί, περιοριζόμενοι μόνο στην είσπραξη των φόρων.

Η Οθωμανική κυριαρχία θα διαρκέσει μέχρι το 1829, οπότε και η Νάξος θα προσαρτηθεί στο νεοσύστατο Ελληνικό κράτος.

Συντάκτης: Φωτεινή Αναστασοπούλου