Περιορισμένες είναι οι ιστορικές μαρτυρίες για την αρχαία Πέλλα που υπήρξε πρωτεύουσα του Μακεδονικού κράτους από τις αρχές του 4ου αι.π.Χ καθώς και για την ευρύτερη περιοχή της "Πελλαίας χώρας". Προκειμένου να αναπλαστεί το ιστορικό της παρελθόν, σημαντικό ρόλο διεδραμάτισαν οι ανασκαφικές έρευνες που τα τελευταία χρόνια πραγματοποιούνται στην περιοχή.
Η αρχαιολογική σκαπάνη αποκάλυψε προϊστορικούς οικισμούς της νεολιθικής εποχής, της εποχής του Χαλκού και του Σιδήρου οι οποίοι μαρτυρούν την ανθρώπινη παρουσία από ήδη από την προϊστορική περίοδο. Τα παράλια του Θερμαϊκού κόλπου μεταξύ των ποταμών Αλιάκμονα και Αξιού όπου ήταν κτισμένη η Πέλλα αναφέρονται σε ιστορικές πηγές ως Βοττιαία. Οι κάτοικοι της ήταν άποικοι από τη Κρήτη που εγκαταστάθηκαν εκεί το 1400 π.Χ. τους οποίους εκτόπισαν αργότερα τον 6ο αι π.Χ οι Μακεδόνες. Την εποχή αυτή άρχισαν να δημιουργούνται οι πρώτες πόλεις οι οποίες αργότερα τον 5ο αι π. Χ αναπτύχθηκαν αποκτώντας διοικητική και οικονομική αυτοτέλεια.
Λόγω της πλεονεκτικής γεωγραφικής της θέσης, η Πέλλα διαδέχθηκε τις Αιγές (που εντοπίστηκαν στη σημερινή Βεργίνα) και απετέλεσε έδρα των Μακεδόνων βασιλέων ενώ παρέμεινε ως πρωτεύουσα της Μακεδονίας έως και την κατάληψή της από τους Ρωμαίους το 168 π.Χ.
Η ανάδειξη της Πέλλας σε πρωτεύουσα του Μακεδονικού βασιλείου αποδίδεται στον βασιλιά Αρχέλαο (413- 399 π. Χ.) από την πλειοψηφία των ιστορικών.
Πάντως, είναι γεγονός ότι κατά τον 4ο αι. π. Χ. η Πέλλα ήταν η "μεγίστη των εν Μακεδονία πόλεων" όπως αναφέρει ο Ξενοφών στο έργο του Ελληνικά.
Η περιοχή γνωρίζει μεγάλη ακμή κατά την περίοδο της βασιλείας του Φίλιππου του Β' (359-336 π. Χ.) ο οποίος μεγάλωσε εκεί. Στην Πέλλα γεννήθηκε και ο Μέγας Αλέξανδρος, οπότε η πόλη έφθασε στην κορυφή της ακμής της. Η περιοχή και η πόλη της Πέλλας συνεχίζει να ακμάζει και μετά το θάνατο του Μεγάλου Αλέξανδρου και με τους επόμενους βασιλείς όπως ο Δημήτριος ο Πολιορκητής (294- 288 π.Χ) με την άνοδο του Αντίγονου Γονατά (276-239π.Χ,) και την εγκαθίδρυση της δυναστείας του. Σε όλη την Ελληνιστική εποχή η Μακεδονία υπήρξε ο ρυθμιστής των πολιτικών πραγμάτων στην Ελλάδα και η πρωτεύουσά της που γνώρισε τη δόξα μιας κοσμοκρατορίας ένα πνευματικό και καλλιτεχνικό κέντρο, με πλούσια παραγωγική και εμπορική δραστηριότητα, μέχρι την κατάκτηση της Μακεδονίας από τους Ρωμαίους το 168 π.Χ μετά την ήττα στη μάχη της Πύδνας του τελευταίου βασιλιά Περσέα. Τότε ο Ρωμαίος ύπατος Αιμίλιος Παύλος κατέκτησε την πόλη της Πέλλας.
Στο τέλος όμως της δεύτερης δεκαετίας του 1ουαι.π.Χ. δεν υπάρχει οργανωμένη πόλη. Αιτίες είναι ένας μεγάλος σεισμός και οι επιδρομές των βόρειων γειτόνων.
Το 30π.Χ ιδρύεται η Ρωμαϊκή Πέλλα από τον πρώτο Ρωμαίο αυτοκράτορα τον Οκταβιανό Αύγουστο ανατολικά της σημερινής Νέας Πέλλας γύρω από μια πλούσια πηγή νερού που ακόμα και σήμερα η παράδοση αποκαλεί "Λουτράτου Μεγάλου Αλεξάνδρου".
Τη Ρωμαϊκή Πέλλα διέσχιζε η αρχαία Εγνατία οδός που ένωνε την Ανατολή και τη Δύση με 800χλμ διαδρομή. Η θέση της ρωμαϊκής αποικίας επιλέχτηκε για τους ίδιους λόγους που η Πέλλα έγινε στις αρχές του 4ουαι. π.Χ πρωτεύουσα του Μακεδονικού κράτους, λόγω της στρατηγικής της θέσης. Η Colonia Pellensis ήPella αν και έκοβε δικό της νόμισμα και απέκτησε πολιτικό και οικονομικό χαρακτήρα, δεν απέκτησε την ακτινοβολία της Αρχαίας Πρωτεύουσας.
Η Ρωμαϊκή Πέλλα στο τέλος του 3ουαι μ. Χ μετά τις επιδρομές των Ερούλων και των Γότθων αναδιοργανώνεται από τον Διοκλητιανό, περιορίζεται στο βόρειο τμήμα της και μετονομάζεται σε Διοκλητιανούπολη, όπως μας πληροφορούν τα οδοιπορικά της Εγνατίας Οδού και ο τίτλος των Επισκόπων της. Ακμάζει ιδιαίτερα κατά τα παλαιοχριστιανικά χρόνια, όπως διαπιστώνεται από την επισκοπική βασιλική εκκλησία που αποκαλύφθηκε. Η Πέλλα παρά τα ολέθρια αποτελέσματα βαρβαρικών επιδρομών παρουσιάζει μια τελευταία αναλαμπή τον 6ο αι. Κατά τον 7ο αι έλλειψη κάθε αναφοράς για την Πέλλα οδηγούν στο συμπέρασμα ότι πλέον δεν υπάρχει οργανωμένος οικισμός.
Το όνομα της Πέλλας σε πολλές γραπτές αναφορές από τον 9οαι και μετά ταυτίζεται με το Σλάνιτσα που είναι έδρα επισκοπής. Η ύπαρξη ευημερούσας πόλης αποκαλύπτεται από τα νομίσματα και από άλλα ανασκαφικά ευρήματα. Η επισκοπή της Σλάνιτσας- Πέλλας μετά την Τουρκοκρατία συγχωνεύεται με την επισκοπή Βοδενών-Εδεσσας. Αυτός ο διπλός τίτλος ήταν σε χρήση μέχρι τις αρχές του 20ουαι.
Όσον αφορά την Πέλλα, κατά την περίοδο της αιχμαλωσίας βόρεια της αρχαίας Πέλλας όπου βρίσκεται σήμερα το Δημοτικό διαμέρισμα της Πέλλας αναπτύσσεται οικισμός που φέρει το όνομα Άγιοι Απόστολοι. Ή όπως διέσωσαν περιηγητές του 19ου αι. Αλακλίσια. Στον οικισμό αυτό κατοικούσαν κάποιες οικογένειες Ελλήνων που εργάζονταν ως κολίγοι στον Τούρκο διοικητή, διατηρώντας κάποια δικαιώματα. Τα μετέπειτα χρόνια με τις πολλαπλές αλλαγές της εξουσίας οι κάτοικοι της Πέλλας καθώς και όλων των διαμερισμάτων έμειναν και υποστήριξαν τον τόπο τους ακόμα και με τη ζωή τους, μέχρι την απελευθέρωση της Μακεδονίας στις αρχές του περασμένου αιώνα, το1912.
Κατά την περίοδο του μεσοπολέμου το 1922 η περιοχή διαμόρφωσε τη σημερινή της φυσιογνωμία μέσα από τις μετακινήσεις των πληθυσμών. Πρόσφυγες από την Ανατολική Θράκη, τον Πόντο τη Μ. Ασία και την Αν. Ρωμυλία εγκαταστάθηκαν δημιουργώντας ένα πολυπολιτισμικό σύνολο ανθρώπων που μέχρι σήμερα συνυπάρχει και δημιουργεί.
Συντάκτης: Φωτεινή Αναστασοπούλου