Με έκταση 25 τ.χλμ η Κυρά Παναγιά είναι το μεγαλύτερο από τα ερημονήσια. Οι λόφοι της κυμαίνονται μεταξύ 169 και 299 μέτρων. Ήταν η αρχαία Αλόννησος, μετέπειτα Πελαγονήσι.
Σήμερα το νησί είναι ιδιοκτησία της Μονής Μεγίστης Λαύρας του Αγίου Όρους, και οφείλει την ονομασία του στο ομώνυμο μοναστήρι.
Η ιστορία αυτή ξεκίνησε το 963 μ.Χ., όταν ο Άγιος Αθανάσιος αγόρασε το νησί από τους Βυζαντινούς άρχοντες στην Κωνσταντινούπολη ως μετόχι του Αγίου Όρους, για να προμηθεύει τα εκεί μοναστήρια με τρόφιμα όπως κρέας, μέλι, λάδι και στάρι.
Ως γνωστόν, στο Άγιο Όρος απαγορευόταν από τότε η είσοδος των γυναικών, μερικοί από εσάς ίσως να μην ξέρετε ότι ούτε και θηλυκό ζώο δεν επιτρεπόταν στον Άθω και έτσι οι μοναχοί για τις ανάγκες τους σε κρέας βασίζονταν στα μετόχια. Έτσι ξεκίνησε τότε η εκτροφή κατσικιών στην Κυρά Παναγιά και δεν σταμάτησε μέχρι σήμερα, που το νησί εκμισθώνεται από τη Μονή Αγίας Λαύρας σε ντόπιους κτηνοτρόφους για να βόσκουν τα κοπάδια τους.
Στη νοτιοανατολική πλευρά του νησιού βρίσκεται το μοναστήρι, χτισμένο το 1100 μ.Χ. Μέχρι το 1984 υπήρχε ακόμη εδώ ένας μοναχός. Το μοναστήρι βλέπει στη θάλασσα από ψηλά και μοιάζει περισσότερο με μικρό φρούριο, θυμίζοντας τις εποχές που οι πειρατές λυμαίνονταν την περιοχή. Το φυσικό λιμανάκι του είναι εκτεθειμένο στον καιρό και τα καΐκια μπορούν να το πλησιάσουν μόνο με καλές καιρικές συνθήκες.
Τα κτίρια του μοναστηριού, λιτά αλλά εντυπωσιακά, ανακαινίστηκαν το 1992 με δωρεά της οικογένειας Ποταμιάνου, έτοιμα να φιλοξενήσουν και πάλι μοναχούς που θα θελήσουν να έρθουν εδώ. Στο μοναστήρι υπάρχουν ακόμη το παλιό λιοτρίβι και ο παλιός αλευρόμυλος και έχει ενδιαφέρον να τα δείτε. Από δω πάνω, σε μέρες μα καλή ορατότητα, έχετε μια υπέροχη θέα στο αντικρινό νησάκι Γιούρα και τις βραχονησίδς Παππούς και Γράμμιζα μπροστά του και πιο μακριά στο νησάκι Πιπέρι. Αν ο καιρός είναι καλός, μπορείτε να δείτε και τον επίπεδο όγκο της Ψαθούρας να ξεπροβάλλει από τη θάλασσα στο βάθος.
Στο νησί υπάρχουν πολλά ελαιόδεντρα που άλλοτε προμήθευαν με λάδι και ελιές την κοινότητα του μοναστηριού. Σήμερα δεν τις φροντίζει κανείς μια και μόνο λίγες μαζεύονται. Εγκαταλελειμμένες είναι επίσης και οι καλλιέργειες στις εύφορες πεδιάδες του νησιού. Πηγές υπάρχουν πολλές στο νησί, γι' αυτό άλλωστε μπορούσαν να έχουν οικόσιτα ζώα εδώ. Το έδαφος της Κυρα Παναγιάς καλύπτεται κυρίως από πουρνάρια, μακία και φρύγανα.
Ιχνη πρώιμου εποικισμού
Δύο μεγάλους φυσικούς όρμους διαθέτει η Κυρά Παναγιά: τον Άγιο Πέτρο στα δυτικά και τον Πλανήτη στα ανατολικά του νησιού. Στον προστατευμένο όρμο του Αγίου Πέτρου καταφεύγουν τα καΐκια όταν φυσάει βοριάς. Εδώ άραζαν και τα πλοία των Βυζαντινών ναυτικών και κάποιο από αυτά αγκυροβόλησε μόνιμα στο βυθό του όρμου, ένα ναυάγιο που ακόμη παραμένει ανεξερεύνητο από τους αρχαιολόγους.
Η Κυρά Παναγιά ήταν το κέντρο των ερημονήσων κατά την αρχαιότητα, τα οποία δεν ήταν τόσο έρημα όσο σήμερα. Στο νησί έχουν βρεθεί υπολείμματα νεολιθικών οικισμών και έτσι συγκαταλέγεται η Κυρά Παναγιά στα νησιά του Αιγαίου που εποικίστηκαν από πολύ νωρίς (περίπου 6000π.Χ.). Αρχαία θραύσματα βρέθηκαν απέναντι από τη νησίδα Μέλισσα στον όρμο του Αγίου Πέτρου. Μια ολόκληρη αρχαία πόλη πιθανόν να ήταν εγκατεστημένη εδώ, όπως μαρτυρούν τα υπολείμματα τειχών που ανακαλύφθηκαν στην ακτή του όρμου. Σίγουρα τα ευρήματα έχουν μια μεγάλη ιστορία να πουν στους αρχαιολόγους που θα τα μελετήσουν. Το νησί κατοικήθηκε συνεχώς μέχρι την κλασσική εποχή, γνωστό όμως έγινε με τη διένεξη Αθηναίων και Φιλίππου. Από το 5ο π.Χ. αιώνα ανήκε στην Αθήνα. Το 351 π.Χ. ο πεπαρήθιος ληστής Σώστρατος το κατέλαβε και το έκανε ορμητήριό του. Λίγο πριν από το 346π.Χ. ο Φίλιππος κατέλαβε το νησί και εξεδίωξε τον Σώστρατο. Οι Αθηναίοι όμως, στους οποίους ανήκε το νησί, παραπονέθηκαν και ο Φίλιππος δέχτηκε να το δψρίση σε αυτούς. Παρ' όλα αυτά οι Αθηναίοι δεν δέχτηκαν και τότε ο ρήτορας Ηγήσιππος εκφώνησε τον λόγο του "Περί Αλοννήσου", από τον οποίο σώζονται αποσπάσματα μόνο. Ο λόγος αποδίδετε εσφαλμένα στον Δημοσθένη, ο οποίος έχει γράψει άλλο λόγο "Περί Αλοννήσου", που όμως χάθηκε.
Στα νότια του όρμου η πεδιάδα του Αγίου Πέτρου κατηφορίζει από το βουνό γεμάτη ελαιόδεντρα και στη βάση της υπάρχουν απομεινάρια από ένα παλιό μοναστήρι.
Ο όρμος του Πλανήτη στα ανατολικά είναι ένα από τα μεγαλύτερα φυσικά λιμάνια της Μεσογείου. Το άνοιγμα του έχει πλάτος περίπου 80 μέτρα και ύστερα χωρίζεται σε ένα δυτικό και ένα νότιο τμήμα πλάτους μερικών εκατοντάδων μέτρων το καθένα. Φτάνοντας με το καΐκι στον Πλανήτη απορεί κανείς πως, με τέτοιο ιδανικό φυσικό λιμάνι, δεν αναπτύχθηκε εδώ κάποιος οικισμός. Το γεγονός ότι το νησί ανήκει στο Άγιο Όρος είναι προφανώς ο λόγος που δεν κατοικήθηκε στην πρόσφατη ιστορία. Αυτό ήταν ευτύχημα για την φύση που έμεινε ανενόχλητη (αν εξαιρέσουμε την υπερβόσκηση), και για τον σημερινό επισκέπτη που μπορεί να απολαύσει ένα αυθεντικό αιγαιοπελαγίτικο φυσικό τοπίο.

Συντάκτης: Φωτεινή Αναστασοπούλου