Η Δονούσα αποτελείται από τέσσερις οικισμούς. Τη Δονούσα ή Σταυρό, όπως αποκαλούν οι ντόπιοι, το μεγαλύτερο χωριό και το λιμάνι του νησιού. Ο γραφικός οικισμός με την αυθεντική κυκλαδίτικη ταυτότητά του γοητεύει κάθε επισκέπτη. Είναι κτισμένος στο νοτιοδυτικό άκρο του νησιού, γύρω από έναν απάνεμο κόλπο. Στην ανατολική πλευρά του οικισμού βρίσκεται το εκκλησάκι του Τίμίου Σταυρού, στο οποίο χρωστά και την ονομασία Σταυρός.
ΠΑΝΗΓΥΡΙΑ
Γλεντήστε μαζί με τους ντόπιους παραδοσιακά τον Δεκαπενταύγουστο και στις 14 Σεπτεμβρίου του Σταυρού.
Αγίας Σοφίας στη Μερσίνη (17 Σεπτεμβρίου)
Μη φύγετε από το νησί αν δεν δοκιμάσετε τα ντόπια φαγητά όπως ο καβουρμάς, το πατατάτο, το γεμιστό κατσίκι με ρύζι και φεύγοντας πάρτε μαζί σας αξιαλομυζήθρα και παστέλι.
ΕΘΙΜΑ
ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑ
Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς, παλαιότερα, σε κάθε σπιτικό μαγειρευόταν ο «κοφτός», φαγητό που παρασκευάζεται από σιτάρι ξεφλουδισμένο και κοπανισμένο, στο οποίο πρόσθεταν τυριά ξερά και μυζήθρες και στο τέλος γινόταν σαν χυλός. Ο κοφτός έπρεπε να σιγοβράζει όλη τη νύχτα της Πρωτοχρονιάς και πρόσεχαν να μη σβήσει καθόλου η φωτιά. Ήταν το φαγητό που θα έτρωγαν το πρωί της Πρωτοχρονιάς, αμέσως μόλις γύριζαν από την Εκκλησία.
Ενδιαφέρουσα είναι και η παρακάτω δοξασία: θεωρούσαν ότι φέρνει τύχη να προλάβει κάποιος την αυγή της Πρωτοχρονιάς να αντλήσει το «πρώτο» νερό απ' το πηγάδι και να το φέρει στο σπίτι.
ΦΩΤΑ
Ανήμερα των Φώτων υπάρχει το έθιμο να μοιράζουν οι νοικοκυρές από σπίτι σε σπίτι ξεροτήγανα και «φωτόπιτες», όπως λένε ένα είδος λουκουμάδων που φτιάχνουν πάντα τη μέρα αυτή «για το καλό».
ΠΑΣΧΑ
Όπως όλα τα κυκλαδονήσια, έτσι και η Δονούσα ντύνεται στα γιορτινά της περιμένοντας το Πάσχα. Ασπρίζονται τα σπίτια, οι δρόμοι, οι αυλές, η εκκλησία.
Το Μ. Σάββατο σ' όλα τα σπίτια υπάρχει φοβερή κινητικότητα απ' τις ετοιμασίες. Παρασκευάζουν το γεμιστό κατσίκι. Ετοιμάζουν με επιμέλεια τη γέμιση. Ταυτόχρονα ζυμώνουν τα πασχαλινά τσουρέκια, τα «κουλούρια».Οι πέτρινοι φούρνοι είναι ήδη έτοιμοι. Στην αρχή ψήνουν το «προφούρνισμα» (είδος ψωμιού μαλακού), ακολουθούν οι «Παύλοι» (έτσι λέγονται οι φρατζόλες του ψωμιού), τα κουλούρια (τσουρέκια) και στο τέλος το κατσίκι. Δίπλα του χύτρες με τη γέμιση που περίσσεψε. Εκεί θα μείνει όλη μέρα και θα βγει αργά τη νύχτα.
Στη Δονούσα την Κυριακή του Πάσχα δεν συνηθίζουν να ψήνουν, γιατί πιστεύουν ότι αυτή τη μέρα πρέπει να απολαμβάνουν το λαμπριάτικο τραπέζι, χωρίς άλλες ασχολίες.
Την Κυριακή το απόγευμα, μετά τη λειτουργία της «Αγάπης» καίνε τον «Ιούδα», που τον έχουν κρεμάσει στη μέση της παραλίας. Τον Ιούδα τον έχουν κατασκευάσει οι νέοι του χωριού από το Μ. Σάββατο.
ΓΑΜΟΣ
Στους παραδοσιακούς γάμους συνηθίζουν να παίρνουν απ' το σπίτι της τη νύφη με συνοδεία βιολιών που παίζουν σκοπούς του γάμου αλλά και νησιώτικους. Στους καλεσμένους μοιράζουν παστέλι σπιτικό, που σερβίρεται πάνω σε φύλλο λεμονιάς. Τα παλιά χρόνια σερβίρανε λουκούμια που οι νοικοκυρές παρασκεύαζαν με αλεύρι από σιτάρι ψιλό που το ζύμωναν με ζάχαρη. Την επόμενη μέρα πάνε πάλι με τα βιολιά να ξυπνήσουν τους νεόνυμφους με τραγούδια και μαντινάδες.
ΒΑΠΤΙΣΗ
Στις βαπτίσεις επίσης σερβίρουν σπιτικό παστέλι σερβιρισμένο σε λεμονόφυλλα. Αξίζει να αναφέρουμε ένα πολύ πρωτότυπο έθιμο: βγαίνοντας από την εκκλησία στο τέλος του μυστηρίου, οι γονείς και οι νονοί σκορπάνε στο προαύλιο κέρματα που τρέχουν όλοι να μαζέψουν. Θεωρούν ότι αν κάποιος βάλει στο πορτοφόλι του κάποιο τέτοιο κέρμα, το πορτοφόλι του θα παραμείνει πάντα γεμάτο!
ΤΟΠΙΚΑ ΦΑΓΗΤΑ
Σούβλη
Κρεμώδες μίγμα από σταρένιο αλεύρι, λάδι, νερό, αλάτι και ζάχαρη. Παλαιότερα έδιναν την σούβλη στα μωρά λόγω της θρεπτικής της αξίας.
Τυριά
Στα σπίτια φτιάχνουν μεγάλη ποικιλία κατσικίσιων τυριών. Μυζήθρες, ξινομυζήθρες και κεφαλοτύρια, τα οποία όμως θα δυσκολευτείτε να βρείτε γιατί οι ποσότητες που παρασκευάζονται είναι μικρές και προορίζονται για να καλύπτουν τις ανάγκες της κάθε οικογένειας.
Γιαπράκια
Έτσι ονομάζουν τους λαχανοντολμάδες.
Χορτόπιτες
Αφού τις γεμίσουν με σέσκουλα, μάραθο και κρεμμύδι και τις τηγανίζουν.
Ζυμαρικά
Στη Δονούσα φτιάχνουν 3 ειδών ζυμαρικά. Τα αρανιστά, τα κλωστά και τα πιταρίδια. Αρανιστά είναι ένα είδος τραχανά. Κλωστά λένε τα σπιτικά ντόπια μακαρόνια. Πιταρίδια είναι μακριές χυλοπίτες που μαγειρεύονται με γάλα.
Γλυκά
Τα χαρακτηριστικά γλυκά της Δονούσας είναι το παστέλι, τα ξεροτήγανα και το Σησαμόμελο.Το ντόπιο παστέλι χρησιμοποιείται και σαν γλυκό σε όλες τις επίσημες περιστάσεις. Προσφέρεται σε όλες τις μεγάλες γιορτές, στους γάμους και στα βαφτίσια. Το σερβίρουν πάνω σε φύλλα λεμονιάς , τα οποία του δίνουν μια ξεχωριστή γεύση.
Κρασί
Το ντόπιο κρασί είναι κόκκινο ημίγλυκο η γλυκό. Ποικιλίες από τις οποίες παρασκευάζετε είναι οι βουδόματο, ροζακί, μανδηλαριά, αθήρι ή φωκιανό. Προορίζεται σχεδόν αποκλειστικά για τις ανάγκες της οικογένειας.
Ρακί
Στο "ρακεζό", που είναι παραδοσιακό μικρό αποστακτήριο, ακόμα και σήμερα την περίοδο του Οκτωβρίου "ψήνουν" ρακή η οποία σερβίρεται με ξερά σύκα.

Συντάκτης: Φωτεινή Αναστασοπούλου