Ο νομός, κατοικήθηκε για πρώτη φορά την πρώιμη Νεολιθική περίοδο (5700-2800 π.Χ.). Ακολουθεί η Μινωική περίοδος (2800-1100 π.Χ.), η οποία διαιρείται σε Προανακτορική (2800-1900 π.Χ.), Παλαιοανακτορική (1900-1700 π.Χ.), Νεοανακτορική (1700-1400 π.Χ.) και Υστεροανακτορική (1400-1100 π.Χ.).
Τα παλαιότερα ίχνη ανθρώπινης παρουσίας στην περιοχή ανάγονται στην πρώιμη νεολιθική εποχή. Το σπήλαιο της Τράπεζας στη βόρεια πλευρά του οροπεδίου του Λασιθίου είναι μία από τις επιβεβαιωμένες νεολιθικές θέσεις. Κατά τα μέσα της 3ης χιλιετίας π.Χ. νέα φυλετικά στοιχεία εισχώρησαν στα παράλια μέρη της περιοχής, προερχόμενα πιθανώς από τη Μικρά Ασία. Με την εισαγωγή του χαλκού, κατά την προανακτορική περίοδο, ξεκινά ένας νέος τρόπος ζωής και δημιουργείται μια πρωτότυπη και εξαιρετικά εξελιγμένη τέχνη η οποία και εμπεριέχει, σε σπερματική μορφή, τα στοιχεία που αργότερα χαρακτήρισαν τον μινωικό πολιτισμό.
Κατά την παλαιοανακτορική περίοδο που ακολούθησε σημειώνεται νέα πολιτιστική άνοδος. Η αρχιτεκτονική, η κεραμική και η σφραγιδογλυφία εξελίσσονταν συνεχώς. Η καταστροφή του 1700 π.Χ. δεν επέφερε διακοπή του πολιτισμού στην περιοχή. Οι ζημιές επανορθώθηκαν σε μικρό χρονικό διάστημα και ο μινωικός βίος εισήλθε σε περίοδο μεγαλύτερης ακμής. Ετσι, η νεοανακτορική περίοδος είναι ιδιαίτερα ανθηρή, σε όλους τους τομείς. Οικοδομούνται νέοι οικισμοί, όχι μόνο στις παραθαλάσσιες περιοχές αλλά και στην ενδοχώρα, σε άγονες περιοχές (Μύρτος Ιεράπετρας, Μόχλος, Ζάκρος, Παλαίκαστρο, Χαμαίζι), ανάκτορα, μέγαρα, πολυτελείς αγροικίες και δημιουργούνται σημαντικές ναυτικές βάσεις. Στο ανατολικότερο άκρο του νομού, στον μικρό κόλπο της Κάτω Ζάκρου, χτίστηκε το τέταρτο μεγαλύτερο ανάκτορο της Κρήτης. Οι κυριότερες ναυτικές βάσεις, που εξασφάλιζαν τόσο τη σύνδεση με την Ανατολή και την Αίγυπτο όσο και την εδραίωση της μινωικής θαλασσοκρατίας, δημιουργούνται στην Ιεράπετρα, στον Μακρύ Γιαλό, στη Ζάκρο, στο Παλαίκαστρο και στον Μόχλο. Οι Μινωίτες ήταν κυρίαρχοι των θαλασσών, αισθάνονταν σιγουριά για τη δύναμή τους και δεν ανησυχούσαν για εισβολείς. Αυτό επιβεβαιώνεται και από το γεγονός ότι όλοι οι οικισμοί ήταν ατείχιστοι. Κατά την ίδια περίοδο παρουσιάζεται μεγάλη ανάπτυξη όλων των τεχνών (κεραμική, ζωγραφική, μεταλλοτεχνία, πλαστική κ.α.).
Όμως, οι καταστροφές που συνέβησαν περίπου το 1450 π.Χ. έπληξαν την περιοχή, της οποίας η ακτινοβολία περιορίστηκε στο ελάχιστο. Από την Υστεροανακτορική περίοδο αρχίζει η παρακμή. Το 1100 π.Χ. έρχονται δωρικά φύλα, κατεξοχήν πολεμικά και βάρβαρα. Ύστερα από μακροχρόνιους πολέμους, οι Δωριείς επικρατούν και τερματίζει ο μινωικός πολιτισμός. Κατά τους κλασικούς και ελληνιστικούς χρόνους από τις έριδες μεταξύ των νέων πόλεων της περιοχής προκύπτει μια νέα κοινωνική σύνθεση με ανταγωνισμούς, διχόνοιες και έντονη εχθρότητα. Μερικές από αυτές είναι η Δρήρος, η Λατώ, ο Όλους, η Πραισός και η Ιεράπυτνα. Η έντονη εχθρότητα οδηγεί σε εμφύλιους πολέμους μεταξύ των πόλεων. Όμως, την περίοδο αυτή οι Κρητικοί αναδεικνύονται σε άριστους πολεμιστές με τεράστια φήμη σ' όλη την Ελλάδα. Πολλές ελληνικές πόλεις χρησιμοποιούν τους Κρητικούς ως μισθοφόρους στα στρατεύματά τους. Δυστυχώς, όμως, το νησί αποδυναμώνεται με την έλλειψη μάχιμων ανδρών και υποτάσσεται στους Ρωμαίους το 69 π.Χ. Μετά τη ρωμαϊκή κατάκτηση η περιοχή συνέδεσε τη μοίρα της με αυτήν του υπόλοιπου νησιού. Το 66 π.Χ. έπεσε το τελευταίο οχυρό της Κρήτης, η Ιεράπυτνα. Οι Ρωμαίοι εποφθαλμιούσαν τη θέση της Κρήτης καθώς βρισκόταν στο σταυροδρόμι τριών ηπείρων και αποτελούσε το μονοπάτι για την ανατολή. Το νησί γίνεται Ρωμαϊκή Επαρχία και διανύει μια περίοδο ακμής. Παύουν οι εμφύλιοι πόλεμοι μεταξύ των πόλεων και κατοικούνται πόλεις που είχαν εγκαταλειφθεί εδώ και χίλια χρόνια, όπως ο Μόχλος κι η Παχιά Άμμος. Το εμπόριο βρίσκεται ξανά σε πλήρη ακμή.Το 395 η Κρήτη ενσωματώνεται στο βυζαντινό κράτος και διοικείται από στρατηγό και έτσι η περιοχή πλέον αποτελεί τμήμα της Βυζαντινής αυτοκρατορίας.
Το νησί βρέθηκε κάτω από τον αραβικό ζυγό το 824, ο οποίος διήρκησε περίπου ενάμιση αιώνα (824-961). Οι Άραβες πλέουν στη Μεσόγειο ανενόχλητοι, καθώς το βυζαντινό κράτος δοκιμάζεται από εσωτερικά προβλήματα και καταλαμβάνουν την Κρήτη και την Σικελία. Καίνε τα κρητικά αποβατικά πλοία, καταστρέφουν πόλεις, σκοτώνουν. Το χριστιανικό στοιχείο υφίσταται σκληρούς διωγμούς αλλά προσπαθεί να διασώσει την θρησκεία, τα ήθη και τα έθιμα του όσο μπορεί. Την περίοδο αυτή χτίζεται ο Χάνδαξ, η σημερινή πόλη του Ηρακλείου. Ο Χάνδαξ αποτελεί το κέντρο και το ορμητήριο των Σαρακηνών Αράβων. Το Μάρτιο του 961 ο Νικηφόρος Φωκάς κυριεύει τον Χάνδακα και η Κρήτη επανέρχεται υπό την κυριαρχία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Τονώνεται ο πληθυσμός με την εγκατάσταση στρατιωτών και οικογενειών του Βυζαντίου. Η β' Βυζαντινή περίοδος (961-1204) είναι αξιομνημόνευτη για την ιστορία της Κρήτης, διότι απέκτησε νέες δυνάμεις ύστερα από τις δοκιμασίες της αραβικής κατοχής. Το νησί, ειδικά ο νομός Λασιθίου, είναι γεμάτος με βυζαντινά μνημεία με χαρακτηριστική εικονογράφηση.Δυστυχώς η Βυζαντινή αυτοκρατορία καταλύεται και διανέμεται στους Σταυροφόρους. Η Κρήτη βρίσκεται υπό την κυριαρχία του αρχηγού της Δ' Σταυροφορίας Βονιφάτιου του Μομφερατικού. Τελικά το νησί περνάει στην κυριαρχία των Ενετών. Η Ενετοκρατία διαρκεί από το 1204 μέχρι το 1669. Για να εξασφαλίσουν τις κατακτήσεις τους, οι Ενετοί ανακατασκεύασαν το κάστρο της Σητείας που είχε καταστραφεί από σεισμό και έχτισαν νέα φρούρια στα παράλια και στο εσωτερικό: στα Κρυά, στη Βόιλα, στο Λιόπετρο, στον Άγιο Νικόλαο, στην Ιεράπετρα και στη Σπιναλόγκα. Tο τελευταίο παρέμεινε υπό τον έλεγχό τους ακόμα και μετά την τελική κατάκτηση της Κρήτης από τους Τούρκους (1669), μαζί με τη Σούδα και τη Γραμβούσα. Οι Ενετοί επηρεάζονται έντονα από τους Κρητικούς και τελικά αφομοιώνονται στη γλώσσα, τις παραδόσεις αλλά και στα πολιτικά φρονήματα. Βέβαια, υπήρξαν εξεγέρσεις και ανταρσίες εναντίον των Ενετών αλλά οι Κρητικοί είχαν τη δυνατότητα να αναπτύξουν τα γράμματα και τις καλές τέχνες.
Η τουρκοκρατία (1645-1897) υπήρξε για το νομό Λασιθίου ιδιαίτερα σκληρή περίοδος. Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης, οι Τούρκοι αρχίζουν να επεκτείνονται προς όλες τις ελληνικές πόλεις. Τον Ιούνιο του 1645 αρχίζει πολιορκία των Τούρκων στα Χανιά, τα οποία παραδίδονται ύστερα από δίμηνη αντίσταση. Σιγά-σιγά ακολουθούν και οι υπόλοιπες πόλεις αν και οι Ενετοί συνεργάστηκαν με τους Κρητικούς για να αποφύγουν τους επιδρομείς. Τελικά, οι Τούρκοι γίνονται κύριοι του νησιού. Παρά την τυραννία και τις κακουχίες, οι Έλληνες αντιστέκονται και οδηγούμαστε στην Επανάσταση του 1821. Η Κρήτη αγωνίζεται δίπλα στις υπόλοιπες πόλεις της Ελλάδας. Το πρωτόκολλο όμως του Λονδίνου της 3.2.1830, το οποίο καθορίζει τα σύνορα της Ελλάδας, αποκλείει την Κρήτη από το ελληνικό κράτος. Ο κρητικός λαός δεν αποθαρρύνεται και συνεχίζει τους αγώνες. Ακολουθούν οι επαναστάσεις του 1833, 1841, 1858, 1866, 1878, 1889 και 1897, οι οποίες φέρνουν τους Κρητικούς πιο κοντά στην αυτονομία τους. Στην επανάσταση της περιόδου 1866-69, το οροπέδιο του Λασιθίου αποτέλεσε το φρούριο της κεντρικής και ανατολικής Κρήτης. Το 1897 ξέσπασε νέα επανάσταση με επίκεντρο την περιοχή Σητείας. Μετά την τελευταία επανάσταση του 1897 η Τουρκία αναγνωρίζει την Κρήτη ως αυτόνομη πολιτεία υπό την υψηλή επικυριαρχία του Σουλτάνου. Η Κρητική πολιτεία οργανώνεται. Η οικονομία ανθεί. Επικρατεί ειρήνη, τάξη και ησυχία. Ακολούθησε η περίοδος της αυτονομίας και τον Οκτώβριο του 1912 παρά τις επεμβάσεις ορισμένων εξωελλαδικών παραγόντων όλη η Κρήτη, ενώθηκε με την υπόλοιπη Ελλάδα.

Συντάκτης: Φωτεινή Αναστασοπούλου