Ερέτρια
Λείψανα κατοίκησης από τη νεολιθική έως τη μυκηναϊκή εποχή (4 η - 2 η χιλιετία π.Χ.) βρέθηκαν στην ακρόπολη και την αγορά της αρχαίας πόλης. Η θέση της πρωτοϊστορικής Ερέτριας (1100 - 750/700 π.Χ.) έχει αναζητηθεί στην ευρύτερη περιοχή της σημερινής Ερέτριας και από ορισμένους ερευνητές ταυτίζεται με το Λευκαντί. Στα τέλη του 8 ου αι. π.Χ., μετά την επικράτηση τους στον πόλεμο εναντίον των Χαλκιδέων για το Ληλάντιον Πεδίον, οι Ερετριείς εγκαταστάθηκαν στο χώρο που καταλαμβάνει η σημερινή κωμόπολη. Στο Δεύτερο Αποικισμό (8 ος - 7 ος αι.π.Χ.) ίδρυσαν πολλές αποικίες στην Κάτω Ιταλία, Χαλκιδική και τον Εύξεινο Πόντο. Το 490 π.Χ. η πόλη καταστράφηκε από τους Πέρσες. Το 198 π.Χ. λεηλατήθηκε από τους Ρωμαίους και καταστράφηκε οριστικά το 87 π.Χ. στη διάρκεια των Μιθριδατικών πολέμων.
Η αρχαία πόλη βρίσκεται κάτω από τη σύγχρονη Ερέτρια. Στο κέντρο της βρίσκεται το ιερό του Δαφνηφόρου Απόλλωνος, με διαδοχικές φάσεις κτιρίων από τα τέλη του 8ου έως τις αρχές του 5 ου αι. π.Χ. Από το δωρικό ναό του 520 - 490 π.Χ. σώζονται τα θεμέλια και τα γλυπτά που κοσμούσαν τα αετώματα (Μουσείο Ερέτριας). Νοτιοανατολικά του ναού σώζονται τα ερείπια μνημειακής κρήνης με κιονοστοιχία (4 ος αι. π.Χ.).
Σε διάφορα σημεία σώζονται τμήματα του κλασικού τείχους (4 ος αι. π.Χ. με επισκευές στον 3 ο αι. π.Χ.), που κατεβαίνει από την ακρόπολη και ακολουθεί την ακτή. Πολύ κοντά στη δυτική πύλη ανασκάφηκε ένα γεωμετρικό ηρώον (750 - 680 π.Χ.) με ταφές αριστοκρατών. Άλλα κτίσματα, όπως «οίκοι» με δωμάτια, ορθογώνιος περίβολος, και λάκκοι με αναθήματα, κυρίως αρχαϊκών χρόνων (6 ος αι. π.Χ.), μαρτυρούν ότι εδώ τελούνταν λατρεία και συμπόσια προς τιμήν των νεκρών. Στην ίδια περιοχή εντοπίσθηκαν δύο πολυτελείς ιδιωτικές κατοικίες (από το 400 π.Χ. έως τον 3 ο αι. π.Χ.). Ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζει η «οικία με τα ψηφιδωτά» (4 ος αι. π.Χ.) πάνω στην κεντρική αρτηρία της αρχαίας πόλης. Σώζονται επίσης το θεάτρο της πόλης (5 ος και 4 ος αι. π.Χ.), τα θεμέλια του δωρικού ναού του Διονύσου (4 ος αι. π.Χ.) και του βωμού του, κυκλική θόλος (4 ος - 3 ος αι. π.Χ.), ίσως αίθουσα δημόσιων συμποσίων στην περιοχή της αρχαίας αγοράς, το άνω και κάτω γυμνάσιο (4 ος αι. π.Χ.), στους πρόποδες της ακρόπολης και στο ΝΑ. άκρο της πόλης αντίστοιχα. Στην κεντρική συνοικία της πόλης βρέθηκαν ερείπια κυκλικού βωμού (ίσως του Ηρακλέους), ιερού της Ίσιδος (4 ος αι. π.Χ.) και λουτρών. Στην ακρόπολη ανασκάφηκαν το Θεσμοφόριο και το ιερό της Αρτέμιδος. Από τα ταφικά μνημεία ξεχωρίζουν οι μακεδόνικοι τάφοι.
Στο Αρχαιολογικό Μουσείο εκτίθενται ευρήματα από τις ανασκαφές στην πόλη και στα νεκροταφεία της Ερέτριας, στο Λευκαντί και στην Αμάρυνθο.
Συντάκτης: Φωτεινή Αναστασοπούλου