Απ' όλες τις Βασιλικές που ανακαλύφτηκαν από την αρχαιολογική σκαπάνη στο νησί η μεγαλοπρεπέστερη και πιο άρτια διατηρημένη είναι η Βασιλική του Αγίου Στεφάνου, που βρίσκεται κοντά στον ισθμό της Κεφάλου, ακριβώς απέναντι από τη νησίδα Καστρί.
Στην πραγματικότητα πρόκειται για σύμπλεγμα δύο Βασιλικών που είναι χτισμένες πάνω σε βράχο και διατηρούνται σε άριστη κατάσταση. Χρονολογούνται μεταξύ του 469 και 554 μ. Χ., δηλαδή μεταξύ των δύο μεγάλων καταστρεπτικών σεισμών που έπληξαν το νησί, από τους οποίους ο δεύτερος υπήρξε μοιραίος για το μνημείο.
Η πρόσβαση στο σύμπλεγμα των δυο ναών γινόταν κυρίως από τη θάλασσα αλλά και από την αμμώδη ξηρά. Η νότια Βασιλική είναι η μεγαλύτερη και παλαιότερη Οι τοίχοι ολόκληρου του συγκροτήματος είναι κατασκευασμένοι από ντόπιο κοκκινωπό πωρόλιθο. Από τα διασωθέντα θεμέλια της Βασιλικής συνάγεται ότι μάλλον υπήρχε θολωτός πυλώνας που οδηγούσε στο Αίθριο την ορθογώνια αυλή στην πρόσοψη της Βασιλικής. Το αίθριο περιστοιχίζονταν από γρανιτένιους κίονες μερικοί από τους οποίους έχουν αναστηλωθεί. Το Αίθριο εξυπηρετούσε πρακτικούς και κοινωνικούς σκοπούς, και πριν από τη διαμόρφωση του νάρθηκα, και λειτουργικούς. Στο κέντρο του Αίθριου υπάρχουν λείψανα περίοπτης φιάλης (κρήνης) η οποία κάλυπτε τις ανάγκες των πιστών σε πόσιμο νερό αλλά και για την κάθαρση τη σωματική και ψυχική που γινόταν με το συμβολικό νίψιμο. Μετά τη διαδικασία της κάθαρσης οι πιστοί εισέρχονταν στο Νάρθηκα ενώ στο Αίθριο παρέμεναν οι κατηχούμενοι, οι «προσκλαίοντες» και οι "χειμαζόμενοι". Λόγω της έλλειψης χώρου το ορθογώνιο αίθριο της Βασιλικής του Αγίου Στεφάνου είναι τοποθετημένο πλαγιαστά. Επειδή το δάπεδο του αίθριου βρισκόταν σε χαμηλότερη στάθμη από το δάπεδο του νάρθηκα και του κυρίως ναού, η πρόσβαση σ' αυτούς τους χώρους γινόταν με βαθμίδες (σκαλοπάτια) που είχαν λαξευθεί σ' όλο το μήκος της ανατολικής πλευράς του Αίθριου.
Ο Νάρθηκας είναι στενός και επιμήκης χώρος με εγκάρσια διάταξη στον κύριο άξονα του κτηρίου. Στο κέντρο του δαπέδου του νάρθηκα υπάρχει ψηφιδωτή παράσταση δύο παγωνιών, στα κενά που σχηματίζονται μεταξύ κεντρικού κύκλου και του τετραγώνου που τον περιβάλλει, καθώς και παράσταση αετού με ανοιχτά φτερά στο κέντρο του πλέγματος που διακοσμεί τον παραπάνω κύκλο. Το όλο σύμπλεγμα συμπληρώνουν παραστάσεις πτηνών σε διάφορες στάσεις
Αμέσως μετά το νάρθηκα με τρεις πύλες γινόταν η είσοδος στον Κυρίως ναό. Στο δάπεδο της κεντρικής εισόδου υπάρχει ψηφιδωτή επιγραφή Ο κυρίως ναός έχει σχήμα ορθογώνιο και καταλήγει στην αψίδα του Ιερού. Είναι τρίκλιτος, δηλαδή έχει δύο κιονοστοιχίες οι οποίες τον διαιρούν σε τρία μέρη, τα κλίτη, από τα οποία το μεσαίο είναι πλατύτερο των δύο πλαγίων. Οι κίονες είναι κατασκευασμένοι από λευκό μάρμαρο και επιστέφονται από ιωνικά κιονόκρανα. Το κενό μεταξύ των κιόνων κλεινόταν κάτω με μαρμάρινες ανάγλυφες πλάκες (θωράκια) λείψανα των οποίων σώζονται και σήμερα.
Στο μέσο ή λίγο πλάγια του μεσαίου κλίτους υπήρχε μαρμάρινος άμβωνας του οποίου σώζεται μεγάλο τμήμα με λαξευμένα σκαλοπάτια. Το δάπεδο του κυρίως ναού είναι διακοσμημένο με ψηφιδωτούς συμπλε-κόμενους σηρικούς τροχούς. Το Ιερό Βήμα ή πρεσβυτέριο χωρίζεται από τον κυρίως ναό με μαρμάρινο φράγμα (τέμπλο) υπολείμματα του οποίου σώζονται, ενώ είναι ελαφρά υπερυψωμένο σε σχέση με τον κυρίως ναό. Στο κέντρο του Ιερού Βήματος διακρίνεται μαρμάρινο απομεινάρι της Αγίας Τράπεζας η οποία ήταν ορθογωνίου σχήματος με ανάγλυφο πλαίσιο στα πλάγια. Γύρω από την Αγία Τράπεζα σε σχήμα αμφιθεατρικό διακρίνονται τα ίχνη του Συνθρόνου, όπου κάθονταν οι πρεσβύτεροι και ο Επίσκοπος.
Μια πόρτα που βρίσκεται στη βόρεια πλευρά του ναού, κοντά στο νάρθηκα οδηγεί στην άλλη, τη μικρότερη Βασιλική, που ακουμπά στο βόρειο τοίχο της πρώτης. Είναι και αυτή τρίκλιτη, με τη διαφορά ότι οι κιονοστοιχίες που χωρίζουν τα κλίτη μεταξύ τους αποτελούνται από κίονες που εναλλάσσονται με πεσσούς. Σε καλή κατάσταση έχει διατηρηθεί το σύνθρονο και τα θεμέλια του τέμπλου της μικρότερης βασιλικής. Το δάπεδο είναι διακοσμημένο με ψηφιδωτές γεωμετρικές και φυτικές παραστάσεις.
Ακριβώς πίσω από την κόγχη του ιερού της δεύτερης αυτής Βασιλικής και βορειοανατολικά του όλου συγκροτήματος τα ερείπια του παλαιοχριστιανικού Βαπτιστηρίου. Έχει σχήμα σχεδόν τετράγωνο Το Φωτιστήριο, (ιδιαίτερος χώρος των βαπτίσεων) είναι επίσης τετράγωνο και περιβάλλεται από όλες τις πλευρές του από ορθογώνιους διαδρόμους.
Στις τέσσερις γωνίες του υπάρχουν τέσσερις χτιστοί πεσσοί τετράγωνοι, που προφανώς στήριζαν τα τόξα του χτιστού χαμηλού ημισφαιρικού τρούλλου. Το δάπεδο του φωτιστηρίου καλύπτεται από μαρμάρινες πλάκες, ενώ τα δάπεδα των διαδρόμων που το περιβάλλουν καλύπτονται με ψηφιδωτές παραστάσεις οκτάκτινων αστεροειδών σχημάτων ενώ μεταξύ τους υπάρχουν τετράγωνα ορθά και κατά κορυφή, που περιέχουν γεωμετρικές και φυτικές διακοσμήσεις ή πτηνά. Υπάρχουν επίσης σηρικοί τροχοί που διανθίζονται με σχήματα αλυσοειδούς ταινίας, τόξου της ίριδος και κυματοειδούς ταινίας Το συγκρότημα του Βαπτιστηρίου επικοινωνεί άμεσα τόσο με τη μεγάλη Βασιλική με πόρτα που ανοίγει στο ανατολικό τμήμα του τοίχου της, όσο και με τη μικρότερη με άλλη πόρτα στην ανατολική πλευρά του βορείου κλίτους της.
Η κολυμβήθρα που βρίσκεται στο μέσο του φωτιστηρίου δε διατηρείται σε καλή κατάσταση. Ήταν χτισμένη με πέτρες και κορασάνι ενώ εσωτερικά και εξωτερικά είχε επενδυθεί με μάρμαρο. Εκτός από το Βαπτιστήριο το σύμπλεγμα διαθέτει και άλλους χώρους (προσκτίσματα), όπως το διακονικό και τα δυο πλάγια βοηθητικά διαμερίσματα δίπλα στο ιερό.
Συντάκτης: Φωτεινή Αναστασοπούλου
