Ναρθάκιον
Πόλη της Φθιώτιδος Αχαΐας. Ταυτίστηκε με το σημερινό Κάστρο Λιμογαρδίου, βόρεια του ομώνυμου χωριού. Στην ακρόπολη σώζονται αρκετά καλά τμήματα της οχύρωσης με πύλη και τετράγωνους πύργους (κλασικών και ελληνιστικών χρόνων).
Λαμία
Η πόλη αναπτύχθηκε από το 413 π.Χ. και εξής, όταν οι Μαλιείς κατέλαβαν την περιοχή της, διώχνοντας τους Αχαιούς Φθιώτες, και την έκαναν πρωτεύουσα του κράτους τους. Τον 4ο αι. π.Χ. πέρασε διαδοχικά στην κυριαρχία των Μακεδόνων και του Δημητρίου Πολιορκητού. Το 190 π.Χ. λεηλατήθηκε από τους Ρωμαίους.
Τμήμα πολυγωνικού τείχους από την οχύρωση της πόλης χρονολογείται στα τέλη του 5ου αι. π.Χ. και σώζεται στη ΒΔ. και ΝΑ. γωνία του περιβόλου. Υπάρχουν και τμήματα κτισμένα τον 4ο αι. π.Χ. και άλλα από τον 3ο - 2ο αι. π.Χ., όλα ενσωματωμένα στο βυζαντινό και φράγκικο κάστρο. Γενικά, η ακρόπολη της Λαμίας αναφέρεται ως ιδιαίτερα οχυρή και ανθεκτική στις επιθέσεις. Πρόσφατες ανασκαφές φέρνουν στο φως λείψανα οικοδομημάτων έξω από τα τείχη και τμήματα τριών νεκροταφείων. Από το 431 μ.Χ. αναφέρεται ως έδρα επισκοπής. Παλαιοχριστιανικές φάσεις στο τείχος της πόλης ανάγονται ίσως στην ανακαίνιση των χρόνων του Ιουστινιανού Α' (6ος αι.). Ερείπια παλαιοχριστιανικού κτίσματος κάτω από τη νεότερη εκκλησία της Παναγίας Δέσποινας. Ψηφιδωτό δάπεδο με σπαράγματα επιγραφής προέρχεται πιθανότατα από παλαιοχριστιανική βασιλική των Αγίων Αποστόλων. Στη θέση Σανίδι παλαιοχριστιανικό κτίσμα με ψηφιδωτό δάπεδο.
Στυλίς / Φάλαρα
Επίνειο της Λαμίας, που καταστράφηκε από σεισμό το 427/6 π.Χ. αλλά ανοικοδομήθηκε λίγο αργότερα. Η αρχαία πόλη ίσως ταυτίζεται με τη Στυλίδα, όπου ανασκάπτονται σπίτια του 4ου αι. π.Χ. οικοδομημένα με βάση το «ιπποδάμειο σύστημα». Στα ΒΑ. του οικισμού, στην κορυφή του λόφου του Προφήτη Ηλία, ίχνη οχύρωσης (4ος αι. π.Χ.). Δυτικά της Στυλίδας, κοντά στις εκκλησίες της Αγ. Τριάδας και του Αγ. Κυριακού, διατηρείται τμήμα τείχους του 4ου αι. π.Χ.
Αχινός / Εχινός ή Εχινούς
Η ακρόπολη βρίσκεται σε ύψωμα στο βόρειο τμήμα του χωριού Αχινός, στα σύνορα της αρχαίας Μαλίδος και Φθιώτιδος. Από την κλασική οχύρωση (4ος αι. π.Χ.) διατηρούνται σε μεγάλο ύψος δύο πύργοι, μία είσοδος και τμήματα του τείχους. Ηρώο ρωμαϊκών χρόνων με κρύπτη. Έδρα επισκοπής τον 5ο και 6ο αι. Επί Ιουστινιανού Α' (6ος αι.) οχυρώνεται εκ νέου αλλά υφίσταται καταστροφές από το σεισμό του 551. Στα βόρεια του χωριού υπάρχουν λείψανα οχυρώσεων (μάλλον 6ος αι.) από αρχαίους δόμους σε δεύτερη χρήση. Παλαιοχριστιανικά μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη. Στη θέση Περιβολάκι, λείψανα μονόκλιτης παλαιοχριστιανικής βασιλικής αφιερωμένης στον Άγιο Αθανάσιο με σπαράγματα ψηφιδωτού δαπέδου.
Πελασγία / Λάρισα Κρεμαστή
Πόλη της Φθιώτιδος Αχαΐας. Σώζονται τμήματα της κλασικής οχύρωσης στην απόκρημνη ακρόπολη (5ος - 4ος αι. π.Χ.) με πύλες και πύργους. Η πόλη αναφέρεται και στους πρωτοβυζαντινούς χρόνους. Έχει ανασκαφεί παλαιοχριστιανική βασιλική στην παραλία. Ψηφιδωτά δάπεδα στο κεντρικό κλίτος και το νάρθηκα.
Αντρών
Πόλη της Φθιώτιδος Αχαΐας, που αναφέρεται στην Ιλιάδα, απέναντι από την Ιστιαία. Στο Κάστρο της Γλύφας βρέθηκαν λείψανα από την κλασική οχύρωση της ακρόπολης (4ος αι. π.Χ.) και στις πλαγιές του λόφου σπήλαια με προσφορές στη Δήμητρα.
Ηράκλεια
Οχυρή πόλη στις όχθες του ποταμού Ασωπού. Επί Ιουστινιανού Α' (6ος αι.) εντάσσεται στο αμυντικό δίκτυο των Θερμοπυλών και συνδέεται με τη γειτονική πόλη Μυροπώλης με τείχος που προστάτευε την κοιλάδα του Ασωπού. Στα σωζόμενα ερείπια του αρχαίου και βυζαντινού τείχους διακρίνονται φάσεις που αποδίδονται στην ανακατασκευή του 6ου αι.
Φυλακή / Μυροπώλης
Ανατολικά του Παλαιού Ελευθεροχωρίου. Επί Ιουστινιανού (6ος αι.) συνδέθηκε με αμυντικό τείχος με τη γειτονική Ηράκλεια.
Θερμοπύλαι ή Πύλαι
Το στενό οφείλει το όνομα του στις θερμές ιαματικές πηγές που υπάρχουν εκεί και στη στρατηγική θέση του πάνω στο δρόμο από τη Βόρεια προς την Κεντρική και Νότια Ελλάδα. Ήταν έδρα της Πυλαίας Αμφικτυονίας, δηλαδή το θρησκευτικό και πολιτικό κέντρο των Ελλήνων που κατοικούσαν γύρω από τον Μαλιακό κόλπο. Στην περιοχή διεξήχθη η μάχη των Θερμοπυλών ανάμεσα στους Έλληνες υπό τον Λεωνίδα, βασιλιά της Σπάρτης, και τους Πέρσες (480 π.Χ.). Στην περιοχή έχουν έρθει σε φως τμήματα οχυρώσεων και αμυντικών έργων. Τάφοι διάφορων εποχών υπάρχουν διάσπαρτοι στην περιοχή. Ερείπια στοάς και σταδίου ανασκάφηκαν 2,5 χλμ. δυτικά του λόφου Κολωνού. Διάσημο στην αρχαιότητα ήταν και το ιερό της Αμφικτυονίδος Δήμητρος στην αρχαία Ανθήλη. Μαρτυρούνται θειούχα λουτρά με λουτήρες, τα οποία ανακαίνισε ο Ηρώδης Αττικός και βωμός του Ηρακλέους.
Οι αρχαίες οχυρώσεις ανακαινίζονται από τον Ιουστινιανό Α' (6ος αι.).
Σκάρφεια / Καρφία
Τον 5ο αι. μ.Χ. ήταν σημαντικό λιμάνι, κέντρο αποθήκευσης δημητριακών και έδρα επισκοπής. Τον 6ο αι. υπήρξε το κύριο λιμάνι της Πενταπόλεως. Σημαντικές καταστροφές υπέστη από το σεισμό του 551. Στις πλαγιές του λόφου της ακρόπολης λείψανα οικισμού με φάσεις από την παλαιοχριστιανική περίοδο και κεραμική ίδιας εποχής.
Μενδενίτσα
Η θέση του καλά διατηρημένου ενετικού οχυρού της Μενδενίτσας (ή Βουδονίτσας) ταυτίστηκε με την αρχαία πόλη Φαρύγαι - αποικία των Αργείων, γνωστή για τη λατρεία της Φαρυγαίας Ήρας - ή με την αρχαία Νίκαια. Στο μεσαιωνικό κάστρο (13ος αι.) χρησιμοποιήθηκαν ως οικοδομικό υλικό τμήματα του τείχους των κλασικών και ελληνιστικών χρόνων.
Άγιος Κωνσταντίνος
Στα νότια της εκκλησίας του Αγίου Κωνσταντίνου έχουν ανασκαφεί λείψανα παλαιοχριστιανικών λουτρών και άλλων κτιρίων. Λείψανα παλαιοχριστιανικής βασιλικής με ψηφιδωτό δάπεδο (ίσως δεύτερο μισό 5ου αι.).
Δαφνούσια
Κοντά στην Αρκίτσα. Έχει αποκαλυφθεί τρίκλιτη παλαιοχριστιανική βασιλική με εγκάρσιο κλίτος, νάρθηκα και εξωνάρθηκα. Σώζεται τμήμα του μαρμάρινου τέμπλου και ψηφιδωτό δάπεδο, διακοσμημένο με γεωμετρικά και φυτικά θέματα, και αφιερωματική επιγραφή (τέλη 4ου - αρχές 5ου αι.). Ο άμβωνας, στη νοτιοανατολική γωνία του κεντρικού κλίτους, χρονολογείται στον 6ο αι.
Κύνος - Λιβανάτες
Λείψανα οικισμού της τελευταίας μυκηναϊκής περιόδου (1200 - 1100 π.Χ.) που αναπτύχθηκε σε χαμηλό παράλιο ύψωμα. Αποκαλύφθηκαν αποθηκευτικοί και οικιστικοί χώροι. Σημαντικότερα ευρήματα είναι τα αγγεία με παραστάσεις πλοίων και ναυμαχίας. Στην τοποθεσία Πατί, 1,5 χλμ. βόρεια από τους Λιβανάτες, κοντά στη θάλασσα, λείψανα παλαιοχριστιανικής βασιλικής στη θέση ερειπωμένης μεταγενέστερης εκκλησίας.
Κυπαρίσσι
Στο λόφο Καστράκι (ή Κοκκινόβραχος) της παραλίας του Κυπαρισσιού υπάρχει οχυρή ακρόπολη με τείχη που περικλείουν μεγάλη έκταση (4ος ή 3ος αι. π.Χ.). Σε γειτονικό λόφο ανασκάφηκαν τα θεμέλια δωρικού ναού (ευρήματα στο Μουσείο Λαμίας). Στις πλαγιές των λόφων σώζονται ερείπια σπιτιών, ίσως από την αρχαία πόλη Ανάστασιν ή Αναστασία. Στην περιοχή ανασκάφηκαν δωρικός ναός (γύρω στα μέσα του 5ου αι. π.Χ.) και στοά δωρικού ρυθμού με μνημειακές διαστάσεις (μέσα του 6ου αι. π.Χ.) το οποίο σχετίζεται επίσης με κάποιο ιερό, ίσως της Ευκλείας.
Αταλάντη / Οπούς
Πρωτεύουσα της Οπουντίας Λοκρίδος. Μέσα στην Αταλάντη ανασκάφηκαν τμήματα τείχους (4ος - 3ος αι. π.Χ.), δεξαμενή και ρωμαϊκό κτίριο, από το οποίο προέρχονται διάφορα γλυπτά, και ενεπίγραφη βάση με τα ονόματα του Διός Πατρώου και του Διός Σωτήρος (στο Μουσείο Λαμίας). Η ακρόπολη βρισκόταν πιθανώς στη θέση Παλαιόπυργος, όπου υπάρχουν ερείπια μεσαιωνικού πύργου. Στην παραλία του χωριού Λιβανάτες, τοποθετείται το επίνειο του Οπούντος, ο Κύνος. Στον παραθαλάσσιο λόφο Πύργος σώζονται τμήματα της οχύρωσης του οικισμού με πύργους και θέσεις πυλών γύρω από μεσαιωνικό πύργο.
Καστράκι
Δυτικά της Τραγάνας. Σημαντικός οικισμός του 3ου και 4ου αι. μ.Χ. και έδρα επισκοπής. Μάλλον εγκαταλείπεται από τα τέλη του 6ου αι.
Άγιος Ιωάννης Θεολόγος / Αλαί
Το κύριο λιμάνι της ανατολικής Λοκρίδος, ορμητήριο των Λοκρών πειρατών ήδη από την πρώιμη εποχή του Σιδήρου (11ος - 8ος αι. π.Χ.). Καταστράφηκε από σεισμό το 426/5 π.Χ. και το 106 μ.Χ. Η ακρόπολη, όπου εντοπίσθηκαν λείψανα νεολιθικής κατοίκησης, βρίσκεται σε χαμηλό βραχώδες ύψωμα 1 χλμ. ΒΔ. του χωριού Άγιος Ιωάννης Θεολόγος, στο μυχό του κόλπου της Αταλάντης. Από τους ιστορικούς χρόνους σώζονται τμήματα της οχύρωσης, πύλες, προμαχώνες, κλίμακες, κυκλικοί και τετράγωνοι πύργοι (από τον πρώιμο 6ο και τον 3ο αι. π.Χ.). Το τείχος ήταν σε χρήση μέχρι τα χρόνια του Ιουστινιανού Α' (6ος αι. μ.Χ.). Στο εσωτερικό του δυτικού τείχους ανασκάφηκαν δωρικός ναός και βωμός της Αθηνάς με διαφορετικές φάσεις (αρχές 6ου αι. π.Χ., τέλη 6ου αι. π.Χ. και τέλη 5ου αι. π.Χ.) και πολλά ευρήματα (αρχιτεκτονικά μέλη, πήλινες κεραμώσεις και αναθήματα, στο Μουσείο Λαμίας). Λείψανα κεραμικού κλιβάνου και άλλων κτισμάτων από την αρχαϊκή, κλασική και ελληνιστική εποχή, ρωμαϊκό λουτρό καθώς και τμήμα νεολιθικού οικισμού. Από το νεκροταφείο της πόλης (μέσα 6ου αι. π.Χ. - ρωμαϊκοί χρόνοι) έχουμε πλήθος ευρημάτων.
Μαζί Μαλεσίνας
Έχουν ανασκαφεί ερείπια τρίκλιτης παλαιοχριστιανικής βασιλικής με τοιχογραφίες και ψηφιδωτό δάπεδο.
Λάρμες / Λάρυμνα
Φυσικό διπλό λιμάνι της Λοκρίδας, στις ακτές του βόρειου Ευβοϊκού κόλπου. Η περιοχή κατοικήθηκε κατά την Εποχή του Χαλκού (3η - 2η χιλιετία π.Χ.). Σώζεται μέρος της κυκλώπειας οχύρωσης.
Από τους ιστορικούς χρόνους σώζεται αρκετά καλά η οχύρωση της (4ος αι. π.Χ. και ελληνιστικών χρόνων), με τετράγωνους πύργους. Στην παραλία του χωριού Λάρμες, κοντά στο εργοστάσιο, είναι ορατά λείψανα του θαλάσσιου τείχους με πύργους και οι λιμενοβραχίονες του αρχαίου μώλου. Εδώ βρισκόταν η Κάτω Λάρυμνα, ενώ η Άνω Λάρυμνα τοποθετείται στη θέση Παζαράκι (2,5 χλμ. νότια), όπου σώζεται ακρόπολη με τείχος (4ος ή 3ος αι. π.Χ.). Από τα λείψανα λιμενικών εγκαταστάσεων, μάλλον της εποχής του Ιουστινιανού (6ος αι.), διατηρούνται τμήματα της προβλήτας, κατασκευασμένης με μεγάλους δόμους, του κυματοθραύστη και κτιρίων του λιμανιού.
Βουμελίτα / Βουμελιταία
2 χλμ. ΝΔ. του Μαρτίνου. Αρχαία πόλη που επιβιώνει και στους πρωτοβυζαντινούς χρόνους.
Γλας
Βραχώδης ακρόπολη που οχυρώθηκε και κατοικήθηκε στη μυκηναϊκή εποχή, επίκεντρο των αποξηραντικών εργασιών των Μυκηναίων στη λίμνη Κωπαΐδα. Κατοικήθηκε από το 1300 π.Χ. και καταστράφηκε από πυρκαγιά περί το 1230 π.Χ. Κυκλώπεια τείχη μήκους 2 χλμ. με τέσσερις πύλες προστατεύουν ένα μεγάλο τοιχογραφημένο οικοδόμημα που υπήρξε χώρος εποπτείας των έργων και αποθήκευσης των σιτηρών.
Συντάκτης: Φωτεινή Αναστασοπούλου