Ν. ΦΩΚΙΔΑΣ
Α. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΙΕΡΟΥΟι Δελφοί ήταν πόλη της αρχαίας Φωκίδας χτισμένη στην ΝΔ πλευρά του Παρνασσού, στη βάση δύο μεγάλων βράχων, των Φαιδριάδων. Από την αρχαιολογική έρευνα συνάγεται ότι κατοικήθηκαν για πρώτη φορά το 1400 π. Χ., κατά την μυκηναϊκή περίοδο. Μαρτυρίες για τον πρώτο μυκηναϊκό οικισμό, που βρισκόταν ψηλότερα από το ιερό του Απόλλωνος, εκεί που σήμερα είναι τα ερείπια του ναού της Αθηνάς Προναίας, είναι άφθονα ειδώλια μιας όρθιας γυναικείας μορφής, η οποία μάλλον ταυτίζεται με τη θεά Γη. Αφού για ένα διάστημα 500-600 χρόνων ο οικισμός αφού καταστράφηκε εγκαταλείπεται, κατά την γεωμετρική περίοδο, μεταξύ 11ου και 9ου αιώνα π.χ., εγκαθιδρύεται στους Δελφούς η λατρεία του θεού Απόλλωνος, όπως μαρτυρούν τα χάλκινα αναθήματα ανδρικών μορφών που αφιέρωναν οι πιστοί. Στους δυο επόμενους αιώνες, το ιερό τέμενος με τους περιβόλους αυξάνει συνεχώς σε έκταση, τα αναθήματα πληθαίνουν και γίνονται όλο και πλουσιότερα: χαρακτηριστικό ανάθημα της εποχής οι χάλκινοι τρίποδες. Έτσι πράγματι επιβεβαιώνονται οι φιλολογικές πηγές . Ο τρίπους γίνεται πλέον σύμβολο του ιερού και πάνω σ' αυτόν κάθεται η Πυθία και χρησμοδοτεί.
ΑΚΜΗ
Ιεροί πόλεμοι - Αμφικτυονία - Περσικά
Η προσπάθεια της γειτονικής πόλης Κρίσας να επέμβει στις υποθέσεις του ιερού, οδήγησε το 590 π.χ. στον Α' ιερό πόλεμο. Η Κρίσα ηττάται και καταστρέφεται από τους συμμάχους της Αμφικτυονία, έκτοτε το Κρισαίον Πεδίον, ένας πλούσιος ελαιώνας, αφιερώνεται στον Απόλλωνα. Η Αμφικτυονία ήταν θρησκευτική ένωση, ομοσπονδία κυρίως γειτονικών κρατών, μέλη της ήταν δώδεκα έθνη και σκοπός της ήταν η επιμέλεια των εορτών και των θυσιών που ετελούντο προς τιμήν του Απόλλωνος. Δύο Ιερομνήμονες από κάθε μέλος της, είναι οι εκπρόσωποί της και μαζί με τους Πυλαγόρες διοικούν τα του θεού και του ιερού. Με τον καιρό, η Δελφική Αμφικτυονία απέκτησε αποφασιστικές αρμοδιότητες στη διοίκηση του ιερού του Απόλλωνα.
Από τον 6ο έως τον 4ο αιώνα π.χ. είναι η περίοδος της μεγάλης ακμής του ιερού των Δελφών. Πλήθη προσκυνητών συρρέουν από όλο τον αρχαίο κόσμο για να ζητήσουν τη συμβουλή και το χρησμό του θεού για οποιαδήποτε σοβαρή απόφαση ή ενέργειά τους. Μετά τη λήξη των περσικών πολέμων λαμπρά αναθήματα αφιερώνονται στους Δελφούς, τόσο από τους νικητές Έλληνες, όσο και από τους μηδίσαντες.
ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΕΣ - ΕΠΙΔΡΟΜΕΣ ΒΑΡΒΑΡΩΝ - ΠΑΡΑΚΜΗ
Μετά τον Δ' Ιερό πόλεμο, το 279 π.χ., δεκάδες χιλιάδες βάρβαροι Γαλάτες υπό τον Βρέννο εισέβαλαν στην Ελλάδα και έφθασαν ως το ιερό των Δελφών, του οποίου εποφθαλμιούσαν τα πλούτη.
Οι Έλληνες ανθίστανται σθεναρά, τρέποντας σε φυγή όσους βαρβάρους γλύτωσαν από τη μάχη αλλά και την πτώση βράχων από τον Παρνασσό. Έκτοτε, εορτάζονται ετησίως τα Σωτήρια προς τιμήν του Σωτήρος Διός και του Απόλλωνος.
Το 86 π.χ. οι Ρωμαίοι, υπό τον Σύλλα πολιορκούν την Αθήνα και για να εξασφαλίσουν πόρους για την συνέχεια της πολιορκίας, απαιτούν να τους δοθούν τα πολύτιμα αναθήματα του ιερού, πράγμα που η Αμφικτυονία αναγκάζεται να κάνει.
Το 83 π.χ. Θράκες Μαίδοι λεηλατούν το ιερό, πυρπολούν τον ναό του Απόλλωνος και λέγεται ότι τότε σβήστηκε το ιερό πυρ που έκαιγε εκεί επί αιώνες.
Το 67 μ.Χ. ο Νέρων αρπάζει 500 χάλκινα αγάλματα και τα στέλνει στη Ρώμη.
Από τους Ρωμαίους αυτοκράτορες, ευνοϊκοί στάθηκαν ο Τραϊανός αλλά ιδίως ο Αδριανός, κατά την εποχή του οποίου ο πάμπλουτος Αθηναίος σοφιστής Ηρώδης Αττικός έκανε πολλές ευεργεσίες στο ιερό και δαπάνησε για την κατασκευή των λίθινων εδωλίων του σταδίου. Επίσης ευνοϊκά διακείμενοι ήσαν ο Μάρκος Αυρήλιος και ο Σεπτίμιος Σεβήρος.
Ο Μέγας Κωνσταντίνος (306-337 μ.χ.) αρπάζει αναθήματα για να στολίσει την Κωνσταντινούπολη. Ανάμεσά τους τα τρία χάλκινα κουλουριασμένα φίδια του τρίποδα των Πλαταιών όπου αναγράφονταν όλα τα ονόματα των ελληνίδων πόλεων που είχαν λάβει μέρος στην κρίσιμη μάχη. Η εθνική θρησκεία σβήνει, και οι υποταγμένες στους Ρωμαίους ελληνικές πόλεις δεν ζητούν πλέον χρησμούς, ούτε στέλνουν αναθήματα. Δεν υπάρχουν πλέον πιστοί, ούτε προσκυνητές.
Πασίγνωστος είναι ο χρησμός που φημολογείται ότι έδωσε η Πυθία στον αυτοκράτορα Ιουλιανό 360-363 μ.χ.) Ο Θεοδόσιος ο Μέγας 392 μ.χ. απαγορεύει με νομοθετικό διάταγμα την αρχαία λατρεία και τους αγώνες. Από τον 5ο αι μ.χ. στα ερείπια του ιερού του Απόλλωνος χτίζεται το χωριό των Δελφών το οποίο παρέμεινε στην ίδια θέση μέχρι και το 1892 που ξεκίνησαν οι ανασκαφές.
Β. ΛΑΤΡΕΙΑ
Ο Απόλλων, ο θεός του Ήλιου, της μουσικής και της μαντικής, φαίνεται ότι διαδέχτηκε τη λατρεία αρχαιότερων θεών (της Γης, της Θέμιδος, της Τιτανίδας Φοίβης) στο ιερό των Δελφών.
Αν και το όνομά του δεν αναφέρεται σε κάποια πινακίδα της γραμμικής Β, έχει σαφές προϊστορικό-κρητομυκηναϊκό υπόβαθρο: πολλές ιδιότητες που αφορούσαν σε μικρότερες θεότητες εκείνης της εποχής συγχωνεύτηκαν αργότερα στη μορφή του Απόλλωνα. Για παράδειγμα, ΠαιάFων-Παιήων: το θείο άσμα που κατευνάζει την θεία οργή που τελικά γίνεται επίθετο και ιδιότητα του Απόλλωνα.
Άλλωστε και η παράδοση της ίδρυσης και επάνδρωσης του μαντείου των Δελφών φανερώνουν την κρητομυκηναϊκή ρίζα του: ο Απόλλων, μεταμορφωμένος σε δελφίνι, κατάφερε να παρασύρει Κρήτες εμπόρους με τα πλοία τους μέχρι την Κρίσα και από εκεί τους έδειξε την τοποθεσία των Δελφών μεταμορφωμένος σε λαμπρό άστρο. Αυτοί ήταν οι πρώτοι ιερείς του ναού και του μαντείου.
Παραδίδεται επίσης ότι ο Απόλλων φόνευσε τον χθόνιο δράκοντα Πύθωνα, ο οποίος ήταν ο φύλακας του ιερού της Γης στους Δελφούς. Ύστερα από το φόνο μετέβη στα Τέμπη για να καθαρθεί από το μίασμα. Επιστρέφει με το κλαδί της δάφνης, την ικμάδα της νέας ζωής. Στην αναπαράσταση του φόνου κατά τα Σεπτήρια, ο φόνος του Πύθωνα είναι ο θάνατος και η αναγέννηση του ίδιου του θεού, ο οποίος εμφανίζεται με μια χθόνια (Πύθων, Απόλλων στους Υπερβόρεους) και μια σφριγηλή υπόσταση (ο θεός μετά την κάθαρση).
Οργανα καθαρμού του θεού ήταν η δάφνη (αρκούσε το άγγιγμά της), τα βέλη (και ο θάνατος ως καθαρμός του μιάσματος) και το άσμα. Ετσι ο Απόλλων είναι καθάρσιος αλλά και γονιμικός αυξητικός θεός της φύσης.
Ο Απόλλων εξουσιάζει την ευτυχία και τη δυστυχία και ξέρει τρόπους να αποτρέπει τη δεύτερη. Προστατεύει, εκφράζει και πραγματοποιεί τη βουλή του Διός, που κανόνιζε τις τύχες του κόσμου. Αυτή η αλάνθαστη θεία βούληση επιβαλλόταν στους θνητούς ως κατεύθυνση δράσης, αφήνοντας περιθώρια επιλογής. Οι απαντήσεις λοιπόν του μαντικού θεού επιδέχονταν πολλές ερμηνείες: «ο εν Δελφοίς άναξ ούτε λέγει, ούτε κρύπτει, αλλά σημαίνει».
Ο θεός γνώστης της παγκόσμιας αρμονίας, ο προστάτης του κοσμικού και του ανθρώπινου νόμου, ο εγγυητής της ηθικής του νόμου, είναι η τριπλή ιδιότητα του Απόλλωνα και συμβολίζεται στην απεικόνιση:
του τόξου (ο τοξότης θεός ως τιμωρός όσων διαπράττουν ύβριν, επεμβαίνει προκειμένου να καθοδηγήσει τα γεγονότα σύμφωνα με τη θεία βούληση. Οσους παραβιάζουν την θεία βούληση τους τιμωρεί: Νιόβη, Μαρσύας, Τιτυός ) της κιθάρας (μουσικός, το τραγούδι έκφραση της παλιντρόπου αρμονίας, της αρμονίας των αντιθέσεων. Συνοδοί του θείου μουσικού οι εννέα Μούσες, οι προστάτριες κάθε γνώσης και βούλησης που εξασφαλίζει την αρμονία της ατομικής και κοινωνικής ζωής) του τρίποδα (μαντική ιδιότητα, εξηγητής, προστάτης των πατρίων εθίμων και του άγραφου νόμου, αρχηγέτης: για το κτίσιμο μιας αποικίας η μητρόπολη συμβουλευόταν πάντα το μαντείο των Δελφών. Πατρώος: η προέλευση των νόμων μιας πόλης πήγαζε από το Απολλώνιο πνεύμα: οι νόμοι της Γόρτυνος δημοσιεύονται στον τοίχο και τα σκαλιά του ναού του, στην Αθήνα τηρούνται τα αρχεία της πόλης μέσα στο ναό του Απόλλωνος Πατρώου στην αρχαία αγορά.)
Άλλες ιδιότητες του Απόλλωνα:
Ιατρική: μπορεί να στείλει καταστροφικούς λοιμούς αλλά και να τους αποτρέψει. Τα βέλη του μπορεί να είναι καταστρεπτικά, ενσαρκώνοντας τη δυστυχία που μπορούσαν να επιφέρουν στους θνητούς ή ευεργετικά που έδιωχναν μακριά το σκοτάδι και τις χθόνιες δυνάμεις (Πύθων). Ο Ασκληπιός λέγεται ότι ήταν γιός του Απόλλωνα.
Επίσης στο πρόσωπο του Απόλλωνα ενσαρκώνεται βουκολικός χαρακτήρας (Νόμιος, Ποίμνιος, Κουροτρόφος), πολεμική ιδιότητα (Βοηδρόμιος, Στρατάγιος, Λαοσσόος, Εκάργιος. ) Ομφαλός: σύμφωνα με τον μύθο, οι Δελφοί ήταν το κέντρο - ο Ομφαλός της γής. Ισως η γλυπτή αναπαράσταση του Ομφαλού να είναι και μια ανεικονική - συμβολική παράσταση του θεού.
Η Πυθία ήταν η ιέρεια του μαντείου (μια σεβάσμια γυναίκα από τους Δελφούς) η οποία εξέφραζε τους χρησμούς οι οποίοι ακολούθως ερμηνεύονταν από τους ιερείς του Απόλλωνα.
Οι προσκυνητές που έρχονταν για να πάρουν χρησμούς ονομάζονταν θεοπρόποι οι οποίοι ακολουθούσαν ένα συγκεκριμένο τυπικό: πρώτα λούζονταν στα νάματα της Κασταλίας πηγής, πλήρωναν μια υποχρεωτική εισφορά, τον πελανόν, ακολούθως θυσίαζαν ένα κατσίκι αφού πρώτα το ράντιζαν με κρύο νερό. Αν το κατσίκι ριγούσε, σήμαινε ότι η μέρα ήταν αίσια. Αμέσως μετά τη θυσία, η Πυθία εισερχόταν στο ναό - αφού και η ίδια προηγουμένως είχε καθαρθεί με το νερό της Κασταλίας - και προχωρούσε μόνη στο άδυτον απ' όπου, ανεβασμένη στον ιερό τρίποδα που βρισκόταν πλάι στον Ομφαλό, άκουγε την ερώτηση και έδιδε τους χρησμούς της.
Πίσω από τα ερείπια του Βουλευτηρίου υπάρχει η πηγή που φύλαγε ο Πύθων, ο τεράστιος Δράκος που σκότωσε ο Απόλλων. Εκεί βρισκόταν το Σεπτήριον όπου κάθε οκτώ χρόνια παίζονταν ιερό δράμα, αναπαράσταση του φόνου του Πύθωνα.
Σωτήρια: εορτάζονται ετησίως προς τιμήν του Σωτήρος Διός και του Απόλλωνος.
Πύθια: Αρχικά ήταν μουσικοί αγώνες, όμως από το 582 π.χ. προστίθενται και αγώνες αθλητικοί και ιππικοί και τελούνται ανά τέσσερα χρόνια.
Γ. ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΕΡΑ ΜΝΗΜΕΙΑ:
Όλο το ιερό στην αρχαιότητα περιβαλλόταν από ισχυρό τείχος με μεγαλόπρεπη πύλη στα ΝΑ που αποτελούσε και την είσοδο στο ιερό. Ναός Απόλλωνος Βρίσκεται στο κέντρο του ιερού και τα σημερινά ερείπια ανήκουν σε διάφορες οικοδομικές φάσεις.εκεί βρισκόταν το λατρευτικό άγαλμα του θεού και από το άδυτον έδινε τους χρησμούς η Πυθία. Στους τοίχους του πρόναου ήταν χαραγμένα αποφθέγματα των Επτά Σοφών: Γνώθι σαυτόν, Μηδέν άγαν και το μυστηριώδους σημασίας Ε. Το Θέατρον, του οποίου το κοίλον περιλαμβάνει 35 ημικυκλικές σειρές εδωλίων χρησιμοποιούνταν για τις γιορτές του ιερού και για τους δραματικούς και τους λυρικούς αγώνες.
Το Στάδιον κατασκευάστηκε τον 5ο π.χ. αι. και προστέθηκαν εδώλια τον 2ο μ.Χ. αι. δαπάναις του Ηρώδου του Αττικού. Εκεί τελούνταν ανά τέσσερα χρόνια τα Πύθια, γυμνικοί (αθλητικοί) και μουσικοί αγώνες. Άρχιζαν στις 6 Βουκατίου (Αύγουστος-Σεπτέμβριος) στα γενέθλια του Απόλλωνος. Τα ιππικά αγωνίσματα γίνονταν στον κάμπο της Κρίσας.
Θησαυρός Αθηναίων Δωρικός ναΐσκος, αναστηλωμένος, που κατασκευάστηκε το 490/489 με την δεκάτη των λαφύρων της μάχης του Μαραθώνα ως αφιέρωμα στον Απόλλωνα αλλά και για να στεγάσει αφιερώματα της πόλης των Αθηνών. Στα αετώματα καθώς και στις μετόπες οι άθλοι του Ηρακλή και του Θησέα, στις μετόπες της πρόσοψης Αμαζονομαχία. Στους τοίχους χαραγμένες σημαντικής ιστορικής σημασίας επιγραφές και δυο ύμνοι στον Απόλλωνα με σημειωμένα τα μουσικά σύμβολα της αρχαίας μελωδίας τους.
Ο Θησαυρός των Σιφνίων ήταν το ωραιότερο και πολυτελέστερο κτίριο σύμφωνα με τη μαρτυρία του Παυσανία. Σήμερα σώζεται μόνο η βάση του. Στην πρόσοψή του είχε δύο αγάλματα, Καρυάτιδες. Η ζωφόρος που τον κοσμούσε απεικόνιζε στην πρόσοψη την κρίση του Πάριδος θραύσματα της οποίας σώζονται. Επίσης επεισόδια του Τρωικού πολέμου, συμβούλιο θεών και Γιγαντομαχία. Στο αέτωμα της ανατ. Πλευράς έρις του Απόλλωνος με τον Ηρακλή για την κατοχή του προφητικού τρίποδα.
Το Ιερό της Αθηνάς Προναίας αποτελούμενο από πολλούς βωμούς και τον πώρινο ναό της θεάς. Ο πρώτος ναός χτίστηκε τον 7ο αι π.χ. και στην ίδια θέση, μετά την καταστροφή του αρχικού, χτίστηκε το 500 π.χ. νέος ναός, πώρινος, δωρικού ρυθμού, περίπτερος. Δυτικά του ναού υπάρχουν ερείπεια δύο θησαυρών και δυτικά των θησαυρών ένα στρογγυλό κτίριο, η Θόλος. Πρόκειται για αριστούργημα της αρχαίας αρχιτεκτονικής που οικοδομήθηκε το 380 π.χ. περίπου. Είναι δωρικού ρυθμού, εξωτερικά είχε 20 κολώνες πάνω στις οποίες στηριζόταν ο θριγκός. Τρίγλυφα και μετόπες υπήρχαν τόσο στον θριγκό όσο και στον κυκλικό τοίχο του σηκού από την εξωτερική πλευρά, ενώ στην εσωτερική 10 κορινθιακοί ημικίονες. Το κτίριο είχε κάποια ιδιαίτερη σημασία, άγνωστη σήμερα.
Συντάκτης: Φωτεινή Αναστασοπούλου
