Το «σπήλαιο του Κύκλωπα» βρίσκεται στο νησί ακατοίκητο ερημόνησο Γιούρα και είναι το μεγαλύτερο των Βορείων Σποράδων.
Το σπήλαιο βρίσκεται σε υψόμετρο 150 μ., στη νότια πλευρά του νησιού. Η είσοδος του που βλέπει προς τη θάλασσα είναι πλατιά και οδηγεί σε ευρύχωρη αίθουσα διαστάσεων 40X50 μ. περίπου και υψόμετρο 15μ. Ο διάκοσμος του σπηλαίου είναι πλουσιότατος άλλα έχει παύσει από πολλού χρόνου να αναπτύσσεται.
Μετά από επιφανειακή έρευνα και αφού εντοπίστηκαν λείψανα κατοίκησης διαφόρων εποχών αποφασίστηκε να γίνει συστηματική ανασκαφή που διήρκεσε από το 1992 έως το 1995, από τις οποίες διαπιστώθηκε ότι στην πρώτη αίθουσα κοντά στην είσοδο υπήρχε μεγάλη πυκνότητα κατοίκησης, ενώ στο εσωτερικό βρέθηκαν ελάχιστα δείγματα που πιστοποιούν χρήση κατά την κλασική και ελληνιστική περίοδο.
Κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους (1ος-2ος μ.Χ, αι.) συμπεραίνουμε από τα πλούσια ευρήματα σε όλους τους χώρους του σπηλαίου, (κυρίως λύχνους) ότι είχε χρησιμοποιηθεί εντατικά και πιθανώς αποτελούσε ένα ιερό χώρο λατρείας.
Μεγάλο μέρος των επιχώσεων του σπηλαίου χρονολογείται στη Νεολιθική περίοδο (6500-4000 π. Χ.) και καλύπτει την αρχαιότερη, μέση και το πρώιμο τμήμα της νεότερης Νεολιθικής. Ήδη από τα πρωιμότερα νεολιθικά στρώματα προήλθε γραπτή κεραμική, η οποία στην επόμενη φάση (Μέση Νεολιθική, αρχές 6ης χιλιετίας π. Χ.) φτάνει σε ύψιστη τελειότητα, με διακοσμητικά θέματα που είναι επηρεασμένα από την υφαντική ή κεντητική τέχνη της εποχής. Πρόκειται για θραύσματα 20 περίπου σφαιρικών κλειστών αγγείων, που βρέθηκαν όλα μαζί σε συγκεκριμένο χώρο του σπηλαίου. Παρόμοια διακοσμημένα αγγεία είχαν βρεθεί παλαιότερα στο νεολιθικό οικισμό του Αγίου Πέτρου της Κυρά Παναγιάς, ενώ απουσιάζουν εντελώς από άλλες περιοχές εκτός των Β. Σποράδων.
Φαίνεται ότι πρόκειται για ντόπιο εργαστήριο με ιδιαιτερότητες στη διακόσμηση που λειτούργησε στις Β. Σποράδες και αποτελεί ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά του «πολιτισμού Γιούρων - Κυρά Παναγιάς». Στη φάση αυτή υπήρχαν σχέσεις με τη Θεσσαλία, την Εύβοια και άλλα νησιά του Αιγαίου, καθώς και με την Μ. Ασία και τη Βαλκανική.
Λεπίδες πυριτόλιθου που είχαν χρησιμοποιηθεί ως δρεπάνια δείχνουν ότι στο νησί εξασκούνταν κάποιες γεωργικές δραστηριότητες, παρόλο που οι χώροι για καλλιέργειες είναι πολύ περιορισμένοι.
Ο ίδιος τύπος εργαλείου έχει βρεθεί και σε νεολιθικούς οικισμούς της Θεσσαλίας, σε στρώματα της αρχαιότερης και μέσης Νεολιθικής (7η-6η χιλιετία π. Χ.). ενώ το υλικό (πυριτόλιθος με μελί απόχρωση) έχει άμεσες σχέσεις με την δυτική Βουλγαρία, όπου εντοπίζεται η μοναδική πηγή του. Στη νεότερη Νεολιθική I (5η χιλιετία π. Χ.) η χρήση του σπηλαίου έγινε πιο εντατική και οι άνθρωποι ασχολούνταν περισσότερο με την κτηνοτροφία, όπως έδειξαν οι τεράστιες ποσότητες οστών ζώων. Παράλληλα υπήρχαν και κυνηγετικές δραστηριότητες.
Το μεγαλύτερο όμως ενδιαφέρον στο σπήλαιο του Κύκλωπα παρουσιάζουν τα βαθύτερα στρώματα, τα οποία ανήκουν στη Μεσολιθική περίοδο και χρονολογούνται από την 9η μέχρι την 7η χιλιετία π. Χ.
Πρόκειται για επάλληλα δάπεδα κατοίκησης, πάνω στα οποία βρέθηκαν εστίες και υπολείμματα τροφών που συνίστανται σε εκατοντάδες χιλιάδες οστών ζώων, πουλιών και κυρίως ψαριών. Σε όλα τα μεσολιθικά στρώματα υπήρχαν επίσης τεράστιες ποσότητες θαλασσινών οστράκων και σαλιγκαριών.
Η παρουσία των τελευταίων δείχνει συνθήκες υγρασίας, πράγμα που έχει διαπιστωθεί για την περίοδο αυτή από παλαιοκλιματικές μελέτες.
Η Μεσολιθική περίοδος είναι μια φάση που παρεμβάλλεται ανάμεσα στην Παλαιολιθική και στη Νεολιθική και μέχρι σήμερα στον ελληνικό χώρο είναι πολύ σπάνια αφού έχει βρεθεί μόνο στη Θεόπετρα Καλαμπάκας, στην Αττική και στην Πρόσυμνα και Φράχθι της Αργολίδας. Για πρώτη φορά βρίσκεται στο χώρο του Αιγαίου και μάλιστα σε ένα τόσο απομονωμένο νησί όπως τα Γιούρα.
Ανάμεσα στα άλλα ευρήματα ξεχωρίζουν τα αγκίστρια από οστό ζώου (45 περίπου) που όμοιά τους δεν έχουν βρεθεί πουθενά μέχρι σήμερα στον ελληνικό χώρο. Πρόκειται για αγκίστρια ψαρέματος διαφόρων μεγεθών από 6 χιλιοστά μήκος μέχρι 7 εκατοστά.
Χαρακτηριστικό είναι ότι ουσιαστικά η μορφή των αγκιστριών δεν έχει αλλάξει μέχρι σήμερα, κάτι που αποδεικνύει ότι είχε προηγηθεί μια μακρά εμπειρία και είχε δημιουργηθεί μα εξειδίκευση στον τομέα της αλιείας.
Επίσης υπάρχουν κοσμήματα από όστρεο, πεταλίδες που έχουν διασκευασθεί σε κουτάλια καθώς και ένα πλήθος από λίθινα και οστέινα εργαλεία. Ένα σημαντικό εύρημα ήταν τμήμα ανθρώπινου κρανίου που βρέθηκε το 1995 στα βαθύτερα στρώματα της ανασκαφής και χρονολογείται στην 9η χιλιετία π. Χ.
Η μελέτη του από τον ανθρωπολόγο κ. Πουλιανό έδειξε ότι ανήκε σε γυναίκα ηλικίας 65-70 χρόνων, που θεωρείται σπάνια περίπτωση αν αναλογισθούμε τον χαμηλό μέσον όρο θνησιμότητας της εποχής.
Τα μεσολιθικά ευρήματα του σπηλαίου του Κύκλωπα αποδεικνύουν ότι πριν από 10.000 χρόνια οι ένοικοι του σπηλαίου εκτός από το κυνήγι ζώων, κυρίως πτηνών, ασχολούνταν συστηματικά με τη συλλογή θαλάσσιων οστρέων (πεταλίδες, μύδια) και με το ψάρεμα.
Δηλαδή δεν πρόκειται για περιστασιακό ψάρεμα αλλά πιθανώς για συστηματικές και οργανωμένες αλιευτικές αποστολές, κατά τις οποίες εφαρμόζονταν εξελιγμένες τεχνικές αλιείας, όπως δείχνουν τα οστέινα αγκίστρια.
Η εύρεση σκελετών πολύ μεγάλων ψαριών, κυρίως τοννοειδών. δείχνει ότι οι ψαράδες της τόσο πρώιμης αυτής περιόδου είχαν φτάσει και σε προηγμένες τεχνικές ναυσιπλοΐας. Χωρίς ικανά σκάφη δεν θα ήταν δυνατόν να αντιμετωπίσουν τις άστατες καιρικές συνθήκες και την επικίνδυνη θάλασσα του Βόρειου Αιγαίου.
Επίσης η παρουσία σε μεσολιθικά στρώματα του σπηλαίου εργαλείων οψιδιανού της Μήλου αποτελεί μια άλλη σημαντική μαρτυρία για προηγμένη ναυσιπλοΐα στους χρόνους αυτούς. Επίσης διαπιστώθηκε ότι υπάρχουν ομοιότητες με μικρολιθικά εργαλεία της ΝΔ Μικράς Ασίας (περιοχή Αττάλειας) και πιθανώς επαφές των χρηστών του σπηλαίου των Γιούρων με τους εκεί πληθυσμούς.
Δεν αποκλείεται η ειδίκευση των προϊστορικών πληθυσμών του Βορείου Αιγαίου στο ψάρεμα να ήταν αποτέλεσμα μιας παράδοσης που η αρχή της ανάγεται στους τελευταίους παλαιολιθικούς χρόνους.
Στη μέση και ανώτερη Παλαιολιθική (50.000-10.000 πριν από σήμερα), λόγω της μεγάλης καθόδου της θαλάσσιας στάθμης, τα νησιά των Σποράδων ήταν ενωμένα με τη Θεσσαλία. Για τον λόγο αυτό. στις επιφανειακές έρευνες που διενεργήσαμε τα τελευταία χρόνια σε όλα τα ερημονήσια, βρέθηκαν λείψανα παλαιολιθικής κατοίκησης. Είναι πολύ πιθανόν ότι στο τέλος της τελευταίας Παγετώδους, όταν σοβαρές γεωλογικές και κλιματολογικές ανακατατάξεις έλαβαν χώρα στις Β. Σποράδες, προϊστορικοί πληθυσμοί εστράφησαν σε μορφές οικονομίας που είχαν σχέση με τη θάλασσα, ίσως λόγω αφθονίας της περιοχής σε αλιεύματα, που υπήρχε ακόμη μέχρι πρόσφατα.
Αξίζει να σημειωθεί ότι οι αλιευτικές δραστηριότητες μειώνονται δραστικά στην Αρχαιότερη και Μέση Νεολιθική (7η-6η χιλιετία π. Χ), ενώ στη νεότερη Νεολιθική, από τα ευρήματα προκύπτει ότι η αλιεία σχεδόν δεν εξασκείται.
Εκτός από τις τροφοπαραγωγικές αυτές δυνατότητες των Β. Σποράδων, φαίνεται ότι υπήρχαν και άλλοι λόγοι της ανθρώπινης παρουσίας στο χώρο αυτό ήδη από τους παλαιολιθικούς χρόνους.
Η αλυσίδα των νησιών των Σποράδων, από την Ψαθούρα ως τη Σκιάθο, εξυπηρετούσε την προϊστορική ναυσιπλοΐα και αποτελούσε μια θαλάσσια οδό γι' αυτούς που έπλεαν από την κυρίως Ελλάδα στη Μ. Ασία και από το βόρειο Αιγαίο στο νότιο. Είναι εξακριβωμένο ότι η ναυσιπλοΐα γινόταν κυρίως μέσω του Ευβοϊκού κόλπου, γιατί έτσι αποφεύγονταν η επικίνδυνη ανοιχτή θάλασσα ανατολικά της Εύβοιας.
Η μελέτη των ζωικών καταλοίπων (οστά ζώων, πουλιών και ψαριών, οστρέων) όσο και των φυτικών (κάρβουνα, σπόροι φυτών, κόκκοι γύρης), σε συνδυασμό με τη μελέτη των μεταβολών της θαλάσσιας στάθμης και του παλαιοκλίματος. πρόκειται να δώσουν μια ολοκληρωμένη εικόνα της κατοίκησης των Γιούρων στη Μεσολιθική και Νεολιθική περίοδο.
Συντάκτης: Φωτεινή Αναστασοπούλου