Ένα από τα σημαντικότερα ιερά της αρχαίας Σπάρτης είναι το ιερό της Ορθίας Αρτέμιδος ή Βορθίας, ή Λιμνάτιδος, ή Λιμναίον, κτισμένο κοντά στις όχθες του ποταμού Ευρώτα.
Ο χώρος του ιερού της Ορθίας Αρτέμιδος βρίσκεται στον αρχαίο Δήμο των Λιμνών της Σπάρτης.
Το ιερό αυτό ήταν το θρησκευτικό κέντρο της σπαρτιατικής αγωγής των νέων, ζητήματος εξαιρετικά σημαντικού για τη σπαρτιατική πολιτεία όπου η πειθαρχία και η συμμόρφωση σε συγκεκριμένους κανόνες ήταν ζήτημα επιβίωσης.
Στο ναό λατρευόταν αρχικά η μυκηναϊκή θεότητα Ορθία, όμοια με τη Μυκηναϊκή θεά της γονιμότητας. Η θεά ήδη από τους πρώιμους γεωμετρικούς χρόνους (8ο αι. π. Χ.) ταυτίστηκε με την 'Αρτεμη,η οποία λατρευόταν σαν προστάτις της γονιμότητας, της αύξησης,η σώτειρα.
Το ιερό θα αποτελούσε αρχικά ένα υπαίθριο τέμενος με βωμό όχι μνημειακό. Ο πρώτος ναός κτίστηκε κατά τον 8ο ή 7ο αι. π.Χ., καταστράφηκε τον 6ο αι. π.Χ. πιθανότατα από πλημμύρα και στη θέση του κτίστηκε ένας νέος ναός.
Οι ανασκαφές αποκάλυψαν λείψανα του γεωμετρικού (9ος αι.) και του αρχαϊκού ναού (6ος αι.) ο οποίος αργότερα δέχτηκε επισκευές, ενώ κατά τα ρωμαϊκά χρόνια (2ο αι. π.Χ.) ο ναός ανοικοδομήθηκε εκ βάθρων ενώ αναδιοργανώθηκαν οι εορτές του, οπότε απέκτησε μεγάλη αίγλη.
Η μεγάλη όμως επέμβαση στο χώρο πραγματοποιήθηκε κατά τη διάρκεια του 3ου αι. μ.Χ. Τότε κτίστηκε στα ανατολικά του ναού ένα μεγάλο πεταλόσχημο αμφιθέατρο (όπου κάθονταν οι λατρευτές και οι θεατές των αγώνων των παίδων) και ένας νέος μεγαλύτερος βωμός πιο κοντά στο ναό κτισμένος από πλακοειδείς πέτρες. Η επέκταση δικαιολογείται από τη φήμη που είχε αποκτήσει το ιερό στα ρωμαϊκά χρόνια, όταν τελούνταν σε αυτό προς τιμήν της θεάς το αγώνισμα της διαμαστίγωσης. Κατά τη διάρκεια αυτού του αγωνίσματος της καρτερίας, οι έφηβοι ακουμπώντας στο βωμό και παρακινούμενοι και από τους ίδιους τους συγγενείς τους, υπέμεναν αγόγγυστα τη δοκιμασία του δημόσιου μαστιγώματος -μερικές μάλιστα, φορές μέχρι θανάτου- και στο τέλος βραβεύονταν εκείνοι που παρέμεναν όρθιοι (βωμονίκες). Δίπλα τους στεκόταν η ιέρεια της θεάς κρατώντας το ξόανό της, που σύμφωνα με τις πηγές, παρακινούσε αυτούς που μαστίγωναν να δείχνουν μεγαλύτερο ζήλο στα κτυπήματα γιατί υπέφερε από το βάρος του αγάλματος στην περίπτωση που δεν ήταν αρκούντως δυνατά. Η τελετή συμβάδιζε με τις προτιμήσεις της εποχής για αιματηρά θεάματα και το πλήθος συνέρεε για να την παρακολουθήσει.
Το προσωνύμιο της θεάς ως Ορθίας, ο Πίνδαρος το ερμήνευε ως ορθωσία επειδή ''ορθοί εις σωτηρίαν ή ορθοί τους γενωμένους''. Ο περιηγητής Παυσανίας, έδωσε μια δεύτερη ερμηνεία: ''καλούσιν δε ουκ Ορθίαν αλλά και Λυγοδέσμαν την αυτήν ότι εν θάμνω λύγων ευρέθη περιειληθείσα δε η λύγος εποίησε το άγαλμα ορθόν''.
Απόπειρες ετυμολόγησης του ονόματος έγιναν και από σύγχρονους ερευνητές, όμως δεν έχει δοθεί ακριβής ερμηνεία. Το βέβαιο πάντως είναι ότι επρόκειτο για χθόνια θεότητα και προστάτιδα της βλαστήσεως.
Στο χώρο του ιερού κατά την ανασκαφή βρέθηκαν πήλινες μάσκες οι οποίες φαίνεται ότι χρησιμοποιούνταν σε οργιαστικές τελετουργίες που γίνονταν στο ιερό. Οι μαρμάρινες στήλες με τα δρεπάνια και οι ενεπίγραφοι βωμοί αποτελούν αφιερώματα των παιδιών που πέρασαν επιτυχώς τη δοκιμασία της διαμαστιγώσεως και πέτυχαν να καταταγούν στις ομάδες των εφήβων.
Επίσης στο χώρο του ιερού βρέθηκαν χιλιάδες μικροσκοπικά μολύβδινα ειδώλια, ταπεινά αναθήματα φτωχών Σπαρτιατών και ειλώτων.
Εκτίθενται αντιπροσωπευτικά δείγματα όλων των ανωτέρω στο αρχαιολογικό μουσείο της Σπάρτης.
Συντάκτης: Φωτεινή Αναστασοπούλου