Σπάρτη
Η Σπάρτη κατοικείται τον 10ο αι. π.Χ. από Δωριείς που υποτάσσουν τους Αχαιούς και συνοικίζεται από τέσσερις κώμες (Πιτάνη, Μεσόα, Λίμναι, Κυνόσουρα). Τείχος αποκτά μόλις στους ελληνιστικούς χρόνους. Στην εποχή της ακμής της από τον 8ο έως τον 6ο αι. π.Χ. κυριαρχεί στην Πελοπόννησο και αναπτύσσει τις τέχνες, το εμπόριο και τις πολιτιστικές σχέσεις με το μεσογειακό κόσμο. Τον 5ο αι. π.Χ. διατηρεί τη δύναμη της, αλλά αναδιπλώνεται στο στρατοκρατικό και αριστοκρατικό πολιτικό σύστημα - σε ισχύ από τον 7ο αι. π.Χ. - προκειμένου να διατηρήσει την κυριαρχία της στις κατακτημένες γειτονικές περιοχές. Εξωτερική αναγέννηση των θεσμών της παρατηρείται στους ρωμαϊκούς χρόνους. Από το ιερό της Χαλκιοίκου Αθηνάς, στην ακρόπολη της, δεν υπάρχουν σήμερα ορατά οικοδομικά λείψανα. Στη νοτιοδυτική, κλιτύ της ακρόπολης διατηρείται το θέατρο των ρωμαϊκών χρόνων και ανατολικά τμήμα κυκλικού κτίσματος (5ος αι. π.Χ. έως ρωμαϊκή εποχή) που έχει ταυτισθεί με τη θόλο του Διός Ολυμπίου και της Αφροδίτης Ολυμπίας. Σημαντική ήταν στη Σπάρτη η λατρεία της Ελένης και των Διοσκούρων. Στη δυτική όχθη του Ευρώτα, το ιερό της Ορθ(ε)ίας, αρχέγονης θεάς της βλάστησης που αργότερα ταυτίσθηκε με την Αρτέμιδα. Ο βωμός υπήρχε ήδη τον 8ο αι. π.Χ., ενώ ο ναός οικοδομείται τον 7ο και ανανεώνεται τον 6ο αι. π.Χ., καθώς και στους ελληνιστικούς χρόνους. Στους χρόνους του Αυγούστου κτίζεται γύρω από την πλατεία του βωμού, όπου γινόταν οι μυητικές τελετές των εφήβων (οι «διαμαστιγώσεις»), ένα αμφιθέατρο, που ανακαινίζεται γύρω στο 300 μ.Χ. Σήμερα είναι ορατές οι υποδομές του. Οι αναθηματικές πλάκες των εφήβων με τα ενσωματωμένα δρεπάνια, πήλινες τελετουργικές μάσκες και μολύβδινα αναθήματα, στο Αρχαιολογικό Μουσείο Σπάρτης, ενώ τα σημαντικότερα ελεφαντοστέινα αναθήματα στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Έχουν ανασκαφεί λείψανα κτιρίων παλαιοχριστιανικής περιόδου με ψηφιδωτά δάπεδα.
Θεράπνη - Μενελάιον
Μυκηναϊκή ακρόπολη (14ος - 12ος αι. π.Χ.), με κτίριο που οικοδομήθηκε σε τρεις φάσεις και είχε πιθανόν ανακτορικό χαρακτήρα.
Κώμη των Αχαιών, ίσως ταυτόσημη με τη Σπάρτη του ομηρικού έπους. Σε θέση ίσως προϊστορικής λατρείας, πάνω σε λόφο, ιδρύθηκε στους γεωμετρικούς χρόνους ιερό του Μενελάου και της Ελένης που λατρεύονταν εδώ ως θεοί. Λείψανα δύο ανδήρων με ορθογώνια αναλήμματα που το ένα περικλείει το άλλο (6ος και 5ος αι. π.Χ.). Ανηφορική πρόσβαση οδηγεί σε θεμέλια ορθογώνιου ναΐσκου στο εσωτερικό τους.
Αμύκλαι
Εδώ ανασκάφηκε ένα από τα λιγοστά μυκηναϊκά υπαίθρια ιερά που έχουν αποκαλυφθεί. Χρησιμοποιήθηκε κυρίως μεταξύ 13ου - 12ου αι. π.Χ. Ανάμεσα στα αναθήματα των πιστών ξεχωρίζουν πήλινα ειδώλια ταύρων και πουλιών.
Κώμη των Αχαιών που διατήρησε ένα βαθμό ανεξαρτησίας μετά την ίδρυση του δωρικού κράτους της Σπάρτης. Εντοπίζεται Ν. της Σπάρτης στην περιοχή Σ(κ)λαβοχωρίου. Στο λόφο της Αγίας Κυριακή τοποθετείται η ακρόπολη των Αμυκλών όπου το προ - δωρικό ιερό του Υακίνθου που εξελίχθηκε σε ιερό του Απόλλωνος Αμυκλαίου. Το ανάλημμα και ο περίβολος του ιερού αποκαλύφθηκαν γύρω από το παλαιότερο εκκλησάκι της Αγίας Κυριακής, ενώ ΝΔ. της νεότερης εκκλησίας εντοπίσθηκε ο κυκλικός βωμός του ιερού. Το σπουδαιότερο μνημείο ήταν ο βωμός - θρόνος του Αμυκλαίου Απόλλωνος, ένα σύνθετο οικοδόμημα με πλούσιο πλαστικό διάκοσμο, που περιέβαλλε το κιονόσχημο κολοσσικό άγαλμα του Απόλλωνος, το οποίο είχε ως βάση του τον τάφο του Υακίνθου (έργο του Βαθύ κλέους από τη Μαγνησία στο Σίπυλο της Μ. Ασίας, 6ος αι. π.Χ.). Τμήματα της ανωδομής φυλάσσονται στο Μουσείο της Σπάρτης. Μεταξύ Σκλαβοχωρίου και λόφου Αγίας Κυριακής, στη θέση της εκκλησίας της Αγίας Παρασκευής, βρέθηκε αποθέτης με πήλινα πλακίδια ηρωικής λατρείας του μυθικού ζεύγους Αγαμέμνονος και Αλεξάνδρας/Κασσάνδρας (Μουσείο Σπάρτης).
Βαφειό
Μνημειώδης θολωτός τάφος της πρώιμης μυκηναϊκής εποχής (περίπου 1500 π.Χ.). Βρέθηκε συλημένος, περιείχε όμως έναν άθικτο λάκκο όπου βρέθηκαν τα δύο μοναδικής τέχνης χρυσά κύπελλα με σκηνές κυνηγιού ταύρου, όπλα και πολλοί σφραγιδόλιθοι. Τα ευρήματα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών.
Σελινούς
Κώμη, από την οποία διατηρούνται λείψανα τειχών ΒΔ. των Γερονθρών.
Γεράκι / Γερόνθραι
Άφθονα αρχαία οικοδομικά λείψανα εντοιχισμένα στις μεσαιωνικές εκκλησίες του σημερινού Γερακιού (Άγιος Αθανάσιος, Άγιος Ιωάννης). Η θέση της αρχαίας πόλης, καθώς και της ακρόπολης (οικοδομικά λείψανα) εντοπίζεται στο κάστρο του 13ου αι. μ.Χ. Ο Παυσανίας αναφέρει ναό του Άρεως στην πόλη και του Απόλλωνος στην ακρόπολη. Ερείπια παλαιοχριστιανικής βασιλικής στη θέση του βυζαντινού ναού του Αγίου Σώζοντος.
Μάρι / Μαριός
Τμήματα τείχους αρχαϊκών - κλασικών χρόνων.
Κύφαντα
Η πόλη εντοπίζεται πάνω σε λόφους στην παραλία Κυπαρισσιού κοντά στον Ζάρακα. Ερειπωμένη το 2ο αι. π.Χ. Λατρεία του Ασκληπιού σε σπήλαιο στην περιοχή της (περίβολος, λαξεύσεις). Ερείπια τείχους αποδίδονται στην ακρόπολη της.
Μακρόνησος
Εγκατάσταση της νεότερης νεολιθικής περιόδου (5η π.Χ. χιλιετία).
Πλείαι
Εντοπίζεται σε ύψωμα με μεσαιωνικό πύργο, στα ΝΔ. της σημερινής Απιδιάς, όπου ίχνη εγκατάστασης νεολιθικών και αρχαϊκών χρόνων.
Έλος
Επίνειο των Αμυκλών τη 2η χιλιετία π.Χ., επιβίωσε στον 5ο αι. π.Χ. ως μικρή λακωνική πόλη. Η θέση της εικάζεται Α. του Αγίου Στεφάνου, στην περιοχή των χωριών Βλαχιώτη, Βεζάνι (Γλυκόβρυση) και Κοκκινι(α)ό, όπου αρχαία λείψανα σε διάφορες θέσεις.
Ακρίαι ή Άκρεια και Ακραία
Εντοπίζεται Ν. του σημερινού χωριού Κοκκινιά (ή Κοκκινιά) στην παραλία σε ύψωμα, με ερείπια μεσαιωνικού πύργου, κοντά στα οποία τμήμα αρχαίου τείχους και λείψανα οικοδομημάτων με ψηφιδωτά δάπεδα των ρωμαϊκών χρόνων.
Μολάοι
Στη θέση Χαλάσματα, 3 χλμ. ΒΑ. της κωμόπολης, πεντάκλιτη (;) παλαιοχριστιανική βασιλική (μέσα 6ου αι.) και λίγο μεταγενέστερο διακονικό. Ψηφιδωτό δάπεδο στο μεσαίο κλίτος και το ιερό.
Φοινίκι / Υπερτελέατον
Ιερό του Απόλλωνος Υπερτελεάτα, θρησκευτικό κέντρο των Ελευθερολακώνων. Επιγραφές και χάλκινο ανάθημα ταυτίζουν τη θέση του ιερού Ν. του χωριού. Λείψανα αρχαϊκού δωρικού ναού.
Ασωπός
Αρχαία πόλη με ιερό του Ασκληπιού. Εντοπίζεται σε θέση, όπου οικοδομικά λείψανα μεταξύ των σημερινών χωριών Ασωπός και Πλύτρα.
Παλιά Μονεμβασιά / Επίδαυρος Λιμηρά
Γύρω από την κλασική ακρόπολη υπάρχει μυκηναϊκό νεκροταφείο θαλαμωτών τάφων (15ος - 12ος αι. π.Χ.). Τα ευρήματα δείχνουν ακμαίο εμπορικό δίκτυο με τα νησιά του Αιγαίου και την Κρήτη. Διατηρούνται σε όλη την έκταση ο οχυρωματικός περίβολος της αρχαίας πόλης και της ακρόπολης, 5ου - 4ου αι. π.Χ. Στο εσωτερικό της πόλης, οικοδομικά λείψανα ρωμαϊκών χρόνων. Τον 6ο αι. μ.Χ. οι κάτοικοι της Επιδαύρου Λιμηράς μετοίκησαν στη φυσικά οχυρή Μινώα Άκρα (Μονεμβασία).
Γέρακας / Ζάρα(η)ξ
Αρχαία πόλη και ακρόπολη. Τείχος και των δύο διατηρείται στη Β. και Δ. πλευρά με πολυγωνικό και ισόδομο σύστημα τοιχοδομίας (5ος - 4ος αι. π.Χ.).
Άγιος Στέφανος
Οικισμός στη νότια ακτή της Λακωνίας, που κατοικείται από την πρωτοελλαδική έως τη μυκηναϊκή εποχή (3η - 2η χιλιετία π.Χ.) και πιθανώς συνδέεται με την εξόρυξη και το εμπόριο του περιζήτητου πράσινου λίθου lapis lacedaemonius.
Επιδήλιον
Ιερό του Απόλλωνος (Δήλιον). Εντοπίζεται βόρεια του σημερινού Αγίου Φωκά, όπου καταβυθισμένα αρχαία οικοδομικά λείψανα.
Νεάπολη / Βοιαί
Λείψανα οικοδομημάτων, τείχους και θερμών, στη σύγχρονη Νεάπολη, στο μυχό του Βοιατικού κόλπου. Η πόλη Βοιαί, λιμάνι της Σπάρτης στους κλασικούς χρόνους, ήκμασε στους ρωμαϊκούς αυτοκρατορικούς χρόνους. Στη Νεάπολη υπάρχει τοπική Αρχαιολογική Συλλογή.
Κάτω από το σημερινό μητροπολιτικό ναό, λείψανα παλαιοχριστιανικής βασιλικής. Μαρμάρινα ανάγλυφα λαϊκής τεχνοτροπίας (ίσως 6ος ή 7ος αι.).
Νυμφαίον
Αρχαίο λιμάνι κοντά στο ακρωτήριο Μαλέας, ταυτίζεται με το σημερινό λιμάνι της Αγίας Μαρίνας.
Ελαφόνησος / Όνου Γνάθος
Στα όρια του σύγχρονου ομώνυμου οικισμού έχει εντοπισθεί οικισμός της πρώιμης εποχής του Χαλκού, ενώ ευρήματα της ίδιας περιόδου προέρχονται από τις θέσεις Βίγλα, Γαϊδουρόσπηλο, Ακρωτήριο Έλενα, Ελιές, Κάτω - Νησί, Καψαλιάνικα - Σπυριάνικα, Κουρνόσπηλα, Σπηλιές του Μαυροειδή (ή Μαυρουδή), Λεύκη και Φουντιάνικα. Στη θέση Κάτω Νησί, στην περιοχή της Παναγίας, έχει εντοπισθεί μυκηναϊκός οικισμός και θαλαμωτοί μυκηναϊκοί τάφοι.
Αρχιτεκτονικά λείψανα στη Λεύκη και στη Βίγλα πιθανόν ανήκουν αντίστοιχα στους ναούς του Απόλλωνος και της Αθηνάς που αναφέρονται σε αρχαίες πηγές.
Στη περιοχή της νησίδας Παυλοπέτρι έχει εντοπισθεί σημαντικός μυκηναϊκός οικισμός και νεκροταφείο κιβωτιόσχημων και θαλαμωτών τάφων (1600 - 1200 π.Χ.), σήμερα βυθισμένος στην θάλασσσα.
- ΚΥΦΑΝΤΑ
- ΠΛΕΙΑΙ
- ΣΕΛΙΝΟΥΣ
Συντάκτης: Φωτεινή Αναστασοπούλου