Ο αρχαιολογικός χώρος της αρχαίας Λυκόσουρας βρίσκεται στο νοτιοδυτικό τμήμα της Αρκαδίας, στην ανατολική πλευρά του Λυκαίου όρους, μέσα σε καταπράσινο και ειδυλλιακό περιβάλλον. Απέχει 49 χλμ. Από την Τρίπολη και 12 χλμ. από την Μεγαλόπολη.
Το ιερό της τοπικής θεότητας, που την ονόμαζαν Δέσποινα, είναι ένα από τα σημαντικότερα Ιερά της αρχαίας Αρκαδίας. Ήκμασε μέχρι το τέλος των ρωμαϊκών χρόνων.
Τα σημαντικότερα μνημεία του Αρχαιολογικού χώρου είναι:
1) Ο Ναός της Δέσποινας
2) Το Μέγαρο (Βωμός)
3) Η Μεγάλη Στοά και οι Βωμοί
4) Η Αρχαία Κρήνη-Δεξαμενή.
Το ιερό της Δέσποινας στη Λυκόσουρα ήταν ένα σύμπλεγμα βωμών και ναών αφιερωμένων σε διάφορες θεότητες. Όμως κορυφαία ήταν ο ναός και το μέγαρο της Δέσποινας. Εκεί γίνονταν από πολύ παλιά απόκρυφη οργιαστική γιορτή, με αναπαράσταση της γέννησης του Δία, όπου λάμβαναν μέρος έφηβοι υποδυόμενοι τους Κουρήτες και Κορύβαντες, που χόρευαν με ενθουσιασμό κραδαίνοντας όπλα και βγάζοντας άναρθρες κραυγές.
Η Δέσποινα ήταν από τις αρχέγονες χθόνιες θεότητες, προς τιμήν της οποίας γίνονταν μυστηριακές λατρευτικές τελετές, τις οποίες καθώς και το όνομά της γνώριζαν μόνο οι μυημένοι σε αυτές. "Δέσποινα" δεν ήταν το κύριο όνομα της θεάς αλλά επίθετο με το οποίο την προσαγόρευαν. Μυστηριώδης και μη ονομαζόμενη η θεά, η επικαλούμενη Δέσποινα, την οποία ο Παυσανίας ταυτίζει με την Κόρη, φαίνεται ότι πράγματι ήταν η Περσεφόνη, κόρη του Ποσειδώνα και της Δήμητρας.
Η Δέσποινα ήταν άρρηκτα δεμένη με την Αρκαδική λατρεία. Κατείχε ξεχωριστή θέση μεταξύ των αρκάδων θεών και για το λόγο αυτό και υπήρχε συνέχεια από τη μια εποχή στην άλλη. Αυτό διαφαίνεται ανάγλυφα τόσο στα διάφορα ευρήματα που αντιπροσωπεύουν διαφορετικές εποχές, όσο και στο τεραστίου μεγέθους σύμπλεγμα του Δαμοφώντα, όπου συνδέεται η σύγχρονη τέχνη του με την αρκαδική παράδοση.
Η Λυκόσουρα, ήταν η ιερότερη και αρχαιότερη πόλη των Αρκάδων. Ιδρύθηκε από το μυθικό βασιλιά Λυκάωνα, γιό του Πελασγού. Σύμφωνα με τις παραδόσεις η πόλη εθεωρείτο σαν η αρχαιότερη στην ηπειρωτική γη και τα νησιά. Την πόλη επισκέφτηκε ο ο Παυσανίας, και μάλιστα έγραψε στο έργο του Ελλάδος Περιήγησις ότι είναι η πρώτη πόλη που είδε ο ήλιος!..
Η Λυκόσουρα, που εθεωρείτο "η πιο παλαιά πόλη του κόσμου", εξακολούθησε να υπάρχει όταν μετά το 360 όλες οι άλλες αρκαδικές πόλεις ενώθηκαν, σχηματίζοντας τη Μεγαλόπολη. Συνέχισαν να τελούνται τα μυστήρια, όπως μας πληροφορεί επιγραφή του 3ου αι. π.Χ.
Ο αρχαιολογικός χώρος περιλαμβάνει ναό, περίβολο, ένα μεγάλο βωμό σε δύο επίπεδα (μέγαρο), όπου λάμβαναν χώρα οι επίσημες τελετές, τη μεγάλη στοά, υπολείμματα Λουτρών, και τους βωμούς της Δέσποινας, της Δήμητρας και της Μεγάλης Μητρός. Τα σωζόμενα ερείπια είναι του 2ου αι. π.Χ.
Στο ναό της Δέσποινας βρέθηκε το βάθρο του περίφημου "συντάγματος"του Μεσσήνιου γλύπτη Δαμοφώντα (σύμπλεγμα των κολοσσιαίων αγαλμάτων της Αθηνάς, της Δήμητρας, της Αρτέμιδας και του τιτάνα Ανύτου) του 2ου π.Χ. αι., καθώς και θραύσματα από τα αγάλματα των θεών. Το λατρευτικό άγαλμα παριστάνει τη Δέσποινα ένθρονη, με την κίστη στα γόνατά της, ενώ δίπλα της στέκονταν οι θεές Δήμητρα και Άρτεμις.
Στον πέπλο του αγάλματος της Δέσποινας στη Λυκόσουρα απεικονίζονταν κάθε είδους μουσικοί μεταμφιεσμένοι σε ζώα, με μάσκες σε μορφή όνου καθώς και πλάσματα με κεφαλή αγελάδας ή χοίρου. Στη βάση του αγάλματος απεικονίζονταν Κουρήτες και Κορύβαντες. Μάλλον με αυτό υποδηλώνεται η ύπαρξη ενός λατρευτικού θιάσου μασκοφόρων και μια μυστηριακή κοινωνία πολεμιστών στον κύκλο της θυσίας.
Κατά τον Ηρόδοτο, στην Αρκαδία διετηρούντο προδωρικά μυστήρια της Δήμητρας.
Το μέγαρο της Δέσποινας, είναι ένα ναόμορφο οικοδόμημα με υπαίθριο βωμό. Ήταν ιερός χώρος όπου γίνονταν τελετουργίες μύησης και μυστηριακές θυσίες. Στο μεγάλο βωμό γίνονταν θυσίες διαμελισμού. Πάνω από το μέγαρον υπήρχε άλσος και στην κορυφή του υψώματος ιερό του Πανός.
Εντυπωσιακά είναι τα αναθηματικά αγαλματίδια κριοκέφαλων ανθρώπων με μακριά ενδύματα.
Στα ΝΔ. του μεγάρου υπάρχει κρηνικό κτίσμα από μεγάλες ορθογωνισμένες πέτρες. Επίσης υπάρχει και μία μνημειώδης κατασκευή από δέκα σειρές εδωλίων στο πλάι του ναού, από όπου παρακολουθούσαν τα δρώμενα οι προσκυνητές.
Δίπλα στον αρχαιολογικό χώρο έχει δημιουργηθεί το μικρό μονόχωρο Αρχαιολογικό Μουσείο της Λυκοσούρας, το οποίο στεγάζει μέρος των ευρημάτων του Ιερού της Δέσποινας στη Λυκοσούρα.
Το Μουσείο περιλαμβάνει τις εξής συλλογές:
Γλυπτά, επιγραφές, μαρμάρινα και πήλινα αναθήματα διαφόρων τύπων από το Ιερό της Δέσποινας στη Λυκόσουρα Αρκαδίας, καθώς και διάφορα μικρά ευρήματα από την περιοχή γύρω από το Ιερό.
Συντάκτης: Φωτεινή Αναστασοπούλου