Ιδρύθηκε στο 316/5 π.Χ. από τον βασιλιά Κάσσανδρο με το συνοικισμό 26 πολισμάτων της περιοχής του Θερμαϊκού κόλπου και οφείλει το όνομα της στην ετεροθαλή αδελφή του Μεγάλου Αλεξάνδρου, τη Θεσσαλονίκη. Η στρατηγική θέση της πόλης και η ανάπτυξη του λιμανιού της είχαν ως αποτέλεσμα τη ραγδαία εξέλιξη της σε πολιτικό και οικονομικό κέντρο της Βαλκανικής. Το 148 π.Χ. έγινε πρωτεύουσα της ρωμαϊκής επαρχίας της Μακεδονίας και μετά το 42 π.Χ. ανακηρύσσεται «ελεύθερη» πόλη. Αν και τα οικοδομικά λείψανα των ελληνιστικών χρόνων είναι σχετικά περιορισμένα και αποσπασματικά, καθώς βρίσκονται κάτω από τη σύγχρονη πόλη, μαρτυρούν την ύπαρξη ενός αστικού κέντρου οργανωμένου με βάση το «ιπποδάμειο σύστημα». Στην πλατεία Διοικητηρίου αποκαλύπτεται τα τελευταία χρόνια το αρχαίο διοικητικό κέντρο με δημόσια κτίρια, πλατείες και δρόμους. Ανάμεσα τους ξεχωρίζουν τα ερείπια μεγάλου ρωμαϊκού οικοδομήματος (1 ος αι. π.Χ.) με περιστύλιο και τοιχογραφίες, θεμελιωμένου πάνω σε παλαιότερα ελληνιστικά κτίρια (τέλη 4 ου αι. π.Χ., με αξιόλογα κινητά ευρήματα). Την ακμή της ελληνιστικής πόλης υπογραμμίζουν τα νεκροταφεία έξω από τα τείχη και οι μακεδόνικοι τάφοι (4 ος - 2 ος αι. π.Χ.) που βρέθηκαν σε διάφορα σημεία της. Η ρωμαϊκή Θεσσαλονίκη ήταν οργανωμένη γύρω από ένα πλέγμα παράλληλων (decumani) και κάθετων (cardines) δρόμων, με κύριους τη via Regia (λίγο νοτιότερα από την Εγνατία) και τον cardo maximus (στη σημερινή οδό Βενιζέλου). Έντονη ανοικοδόμηση διαπιστώνεται στα χρόνια των Αντωνίνων και των Σεβήρων (2 ος - 3 ος αι. μ.Χ.). Η αγορά απετελείτο από κεντρική πλακόστρωτη πλατεία με στοές στις τρεις πλευρές και είσοδο στην τέταρτη, πάνω από διπλή ημιυπόγεια θολωτή στοά (cryptoporticus). Στην Α. πλευρά βρίσκεται το αναστηλωμένο ωδείο με ελλειψοειδή ορχήστρα, στη θέση του ελληνιστικού βουλευτηρίου.
Το ανακτορικό συγκρότημα του Καίσαρος Γαλερίου κτίστηκε γύρω στο 300 μ.Χ. και περιλαμβάνει το ανάκτορο - στη σημερινή πλατεία Ναυαρίνου - με περίστυλη αυλή, καμαροσκέπαστες αίθουσες και οκταγωνική αίθουσα θρόνου (Οκτάγωνο), τον ιππόδρομο, τη θριαμβική αψίδα (Καμάρα), έναν κυκλικό ναό, τη Ροτόντα, και μια πομπική οδό. Από την αψίδα του Γαλερίου (305 μ.Χ.) σώζονται σήμερα δύο μεγάλοι πεσσοί, από τους τέσσερις που είχε αρχικά, και ένας μικρότερος. Συνδέονται με πλίνθινα τόξα και οι δύο πρώτοι κοσμούνται με μαρμάρινα ανάγλυφα, στα οποία εξιστορούνται οι εκστρατείες του αυτοκράτορα εναντίον των Περσών.
Διάφορα ευρήματα (αγάλματα, ψηφιδωτά δάπεδα, επιγραφές, νομίσματα, αγγεία και ειδώλια κ.ά.) εκτίθενται στο Μουσείο Θεσσαλονίκης. Η Θεσσαλονίκη της πρωτοβυζαντινής περιόδου γίνεται χριστιανική μητρόπολη. Τα τείχη της πόλης οικοδομήθηκαν τον 4 ο αι., εξωτερικά της περιμέτρου του ρωμαϊκού τείχους του 3 ου αι., ενώ το προτείχισμα είναι μεταγενέστερο. Η Ροτόντα, τμήμα του Γαλεριανού ανακτορικού συγκροτήματος, μετατρέπεται σε χριστιανικό ναό επί Θεοδοσίου του Μεγάλου (379 - 395) και κοσμείται με ψηφιδωτά. Στον Άγιο Δημήτριο, πεντάκλιτη βασιλική με εγκάρσιο κλίτος (5 ος αι., ανοικοδομήθηκε τον 7 ο αι.), κτισμένη στη θέση όπου κατά την παράδοση μαρτύρησε ο Άγιος, σώζονται αναθηματικά ψηφιδωτά και τοιχογραφίες (5 ος - 9 ος αι.). Μέρος τους καταστράφηκε στην πυρκαγιά του 1917. Στη βασιλική της Αχειροποιήτου (μέσα 5 ου αι.) ψηφιδωτά κοσμούν τα εσωρράχια των τοξοστοιχιών. Στο καθολικό της Μονής Λατόμου (Όσιος Δαβίδ), κτισμένο πάνω σε ρωμαϊκό κτίσμα, ψηφιδωτή παράσταση θεοφάνειας στην κόγχη του ιερού (τέλη 5 ου ή 6 ος αι.). Παλαιοχριστιανικές βασιλικές υπήρχαν στη θέση των ναών της Αγίας Σοφίας (7 ος αι.) και του Αγίου Μηνά (19 ος αι.). Ερείπια παλαιοχριστιανικών κτισμάτων (βασιλικών, κοσμικών κτιρίων κ.ά.), μεταξύ των οποίων μεγάλος οκταγωνικός ναός (το «Οκτάγωνο»), με βαπτιοτήριο και προσκτίσματα με ψηφιδωτό διάκοσμο. Βόρεια της Πανεπιστημιούπολης παλαιοχριστιανικό κτίριο με ψηφιδωτά δάπεδα. Στο Πανόραμα, ερείπια παλαιοχριστιανικής βασιλικής με τοιχογραφίες που μιμούνται ορθομαρμάρωση. Στην Πυλαία, λείψανα παλαιοχριστιανικής βασιλικής, όπου κεμαροσκεπής τάφος με τοιχογραφίες. Στο ρέμα μεταξύ Πυλαίας και Τούμπας, σώζεται τμήμα γέφυρας παλαιοχριστιανικής περιόδου, λείψανα τείχους και καμαροσκεπής τάφος της ίδιας περιόδου. Στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού εκτίθενται γλυπτά και άλλα σημαντικά ευρήματα της παλαιοχριστιανικής περιόδου, μεταξύ των οποίων τάφοι με τοιχογραφίες.
Συντάκτης: Φωτεινή Αναστασοπούλου