Στην περιοχή της πόλης των ιστορικών χρόνων λείψανα από την ύστερη νεολιθική και την εποχή του Χαλκού (5 η - 2 η χιλιετία π.Χ.). Ιδρύθηκε κοντά στον ποταμό Στρυμόνα από τους Αθηναίους το 437 π.Χ. με τη συμμετοχή Ιώνων αποίκων. Στην περιοχή προϋπήρχε το θρακικό πόλισμα Εννέα Οδοί. Υπήρξε ακμαίο εμπορικό κέντρο στην Εγνατία Οδό. Το 168 π.Χ. έγινε πρωτεύουσα της πρώτης ρωμαϊκής μερίδας της Μακεδονίας. Η επιβλητική οχύρωση της πόλης διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση και χρονολογείται από τα κλασικά έως τα πρώιμα ελληνιστικά χρόνια. Αποτελείται από δύο μνημειακούς περιβόλους. Σώζονται ακόμα πύλες, πύργοι, προμαχώνες, κλίμακες και αποχετευτικοί αγωγοί, καθώς και οι ξύλινοι πάσσαλοι μιας γέφυρας, εύρημα μοναδικό και εντυπωσιακό. Επίσης ήρθαν στο φως το γυμνάσιο της πόλης (3 ος - 1 ος αι. π.Χ.), μικρά ιερά του Άττιδος και της Κυβέλης, Θεσμοφόριο για τη λατρεία της Δήμητρος και Κόρης (5 ος αι. π.Χ.) και ιερό της Μούσας Κλειούς (4 ος αι. π.Χ.). Από τον πολεοδομικό ιστό έχουν εντοπιστεί λίγες οικίες και δίκτυο πλακοστρωμένων δρόμων. Πλούσια νεκροταφεία και τρεις μακεδόνικοι τάφοι μαρτυρούν την άνθηση της πόλης από τα τέλη του 5 ου αι. π.Χ. μέχρι τον 1 ο αι. π.Χ. Έξω από την πόλη δεσπόζει ο ταφικός τύμβος Καστάς. Η Αμφίπολις καταστράφηκε στα μέσα του 1 ου π.Χ. από θρακικά φύλα. Στη δυτική όχθη του Στρυμόνα είναι στημένος «ο Λέων της Αμφιπόλεως», το επιβλητικό «σήμα» ενός ταφικού ή αναμνηστικού μνημείου (τελευταίο τέταρτο 4 ου αι. π.Χ.) προς τιμήν κάποιου διάσημου Αμφιπολίτη.
Η πόλη υπήρξε σημαντικό πολιτικό και εκκλησιαστικό κέντρο από τα μέσα του 5 ου έως τα μέσα του 6 ου αι. μ.Χ. Παρακμάζει τον 7 ο αι. Έχουν έρθει στο φως τέσσερις μεγάλες παλαιοχριστιανικές βασιλικές (μέσα 5 ου - μέσα 6 ου αι.), μεγάλο ορθογώνιο κτίριο (επισκοπείο) με ενσωματωμένο κυκλικό κτίσμα, ίσως δεξαμενή, και επιβλητικός περίκεντρος ναός με εξάγωνο πυρήνα. Οι τοίχοι των βασιλικών κοσμούνταν, στα κάτω τμήματα τους, με ορθομαρμάρωση και, στα ψηλότερα μέρη, με ψηφιδωτά. Σώζονται ψηφιδωτά δάπεδα από τη βασιλική Α, μαρμαροθετημένο δάπερο, σπαράγματα ψηφιδωτών από τον περίκεντρο ναό και πλήθος μαρμάρινων αρχιτεκτονικών μελών και γλυπτών. Δείγματα από την παραγωγή των τοπικών εργαστηρίων πλαστικής, κεραμικής, κοροπλαστικής και χρυ σοχοΐας εκτίθενται στο καινούργιο τοπικό Αρχαιολογικό Μουσείο και ορισμένα ευρήματα της περιοχής στο Αρχαιολογικό Μουσείο Καβάλας.
Συντάκτης: Φωτεινή Αναστασοπούλου