Στο Μάνδαλο Γιαννιτσών, στους πρόποδες του όρους Πάϊκο, ανασκάφτηκε κατά τη δεκαετία του '80 θέση όπου υπήρχε οικισμός της Νεότερης Νεολιθικής περιόδου και της πρώιμης εποχής του Χαλκού (4.500-3.200 π. Χ.)
Η ανασκαφή απεκάλυψε πασσαλόπηκτες οικίες και λιθόκτιστο περίβολο μήκους 20 μ. Πλάτους 2,5 μ. και ύψους 1,5 μ., ο οποίος τέμνει τον οικισμό.
Τα σπίτια του οικισμού είναι χτισμένα με βασικά υλικά το ξύλο και τον πηλό, δηλαδή οι τοίχοι τους ήταν κατασκευασμένοι από στοιβαχτό πηλό ανακατεμένο με άχυρα, που τοποθετούνταν γύρω από ξύλινο σκελετό από κάθετους πασάλους κορμών δένδρων και πλεχτά κλαδιά ανάμεσά τους.
Η παρουσία στον οικισμό πήλινων χωνευτηρίων και μερικών χάλκινων αντικειμένων μαρτυρά τη χρήση και την επεξεργασία μετάλλων πριν τα τέλη της Νεολιθικής. Επίσης διαπιστώθηκε η παρουσία οψιανού από τα Καρπάθια, που δείχνει εμπορικές σχέσεις με την περιοχή αυτή.
Ενδιαφέροντα είναι τα γυναικεία ειδώλια από τα οποία το ένα αποδίδει νατουραλιστικά το κάτω μέρος του σώματος της γυναικείας μορφής ενώ στο άνω μέρος φέρει σχισμή όπου έμπαινε ένθετη κεφαλή, η οποία ήταν από άλλο υλικό. Το άλλο γυναικείο ειδώλιο είναι σε ημικαθιστή στάση κι επίσης είχε ένθετη κεφαλή από άλλο υλικό. Και τα δυο ειδώλια φυλάσσονται στο αρχαιολογικό μουσείο Πέλλας.
Οι τούμπες του Μανδάλου χρονολογούνται από τη νεολιθική εποχή, ενώ o οικισμός συνεχίζει να υφίσταται ακόμη στην πρώιμη εποχή του χαλκού. Μετά την κατάκτηση της βόρειας Βοττιαίας από τους Μακεδόνες (τέλη 6ου π.Χ. αι.) μέχρι τις αρχές του 1ου π.Χ. αι. διατηρείται ο οικισμός (Μάνδαλο Β') , ενώ υπάρχει και κατά τη ρωμαϊκή και παλαιοχριστιανική εποχή (οικισμός Μανδάλου Γ')
Από το ανατολικό νεκροταφείο του οικισμού Β' προέρχεται ένα χάλκινο κράνος «ιλλυρικού τύπου»,σιδερένια μάχαιρα και μια μαρμάρινη επιτύμβια στήλη, που χρονολογείται στο β' μισό του 4ου π.Χ. αιώνα.
Όσον αφορά την ρωμαϊκή και παλαιοχριστιανική φάση του οικισμού, στη θέση «Κύριε Ελέησον» βρέθηκαν κτίριο με κατεστραμμένο ψηφιδωτό, επιτύμβιες στήλες και βωμοί, μαρμάρινο άγαλμα υστερορωμαϊκών χρόνων κλπ.
Πιθανότατα εδώ πρέπει να τοποθετηθεί η περιοχή Μανδαραί, που αναφέρεται από το Στέφανο Βυζάντιο. Αν αυτό είναι αληθινό, τότε η δυτική Κυρρεστική αποκαλούνταν Μανδαραί και στην περιοχή αυτή ανήκαν οι οικισμοί του Ανύδρου, του Μανδάλου, του Μαύρου και της Λιθαριάς.
Συντάκτης: Φωτεινή Αναστασοπούλου