Ιδρύθηκαν από τον βασιλιά Φίλιππο Β' το 360/59 π.Χ. με την εγκατάσταση Μακεδόνων αποίκων για τον έλεγχο των μεταλλείων χρυσού στο Παγγαίο και τον Όρβηλο. Στη θέση τους προϋπήρχε η θασιακή αποικία των Κρηνίδων. Οι Ρωμαίοι καίσαρες Αύγουστος και Αντώνιος, μετά την ομώνυμη μάχη το 42 π.Χ. εναντίον του Βρούτου και του Κάσσιου, ίδρυσαν ρωμαϊκή αποικία (Colonia Augusta lulia Philippensis). Η πόλη που ήταν κτισμένη κατά το «ιπποδάμειο σύστημα» διασχίζεται από μία μεγάλη οδό με κατεύθυνση Α. - Δ., στη θέση της κατοπινής ρωμαϊκής Εγνατίας. Σώζονται ισχυρά τείχη με πύργους (κυρίως ελληνιστικών και παλαιοχριστιανικών χρόνων), οικοδομικά τετράγωνα με ελληνιστικές κατοικίες και δύο ηρώα (2 ος αι. π.Χ.).
Ενδιαφέρον παρουσιάζει το αναστηλωμένο ρωμαϊκό θέατρο (2 ος - 3 ος αι. μ.Χ.). Τα μνημεία της ρωμαϊκής αποικίας συγκεντρώνονται γύρω από το μεγαλοπρεπές Forum (αγορά), μεταξύ της λεγόμενης Εγνατίας και της Εμπορικής Οδού: ναοί προς τιμήν των θεών του Καπιτωλίου Διός, Ήρας και Αθηνάς, διοικητικά κτίρια όπως η Curia (βουλευτήριο), η Βασιλική (δικαστήριο), το Tabularium (μητρώο), η Βιβλιοθήκη και το Rostrum (βήμα για ομιλητές). Ξεχωριστά βρισκόταν η εμπορική αγορά (Macellum) με μαγαζιά γύρω από περίστυλη αυλή (2 ος αι. μ.Χ.). Άλλα δημόσια κτίρια ήταν η παλαίστρα (2 ος αι. μ.Χ.) με καλά διατηρημένες βεσπασιανές (αποχωρητήρια) καθώς και συγκρότημα θερμών λουτρών με χώρους αναψυχής. Στις νότιες πλαγιές της ακρόπολης, εντοπίστηκαν λαξευμένα στο βράχο υπαίθρια ρωμαϊκά ιερά με κόγχες και ανάγλυφα (Αρτέμιδος, Κυβέλης, Αιγυπτίων θεοτήτων, Σιλβανού).
Αποκαλύφθηκαν ερείπια πολλών εκκλησιαστικών και κοσμικών κτιρίων παλαιοχριστιανικής περιόδου, κυρίως 5 ου και 6 ου αι. Η βασιλική Α (γύρω στο 500) στο λόφο που δεσπόζει της αγοράς, ένα από τα σπουδαιότερα παλαιοχριστιανικά μνημεία του ελλαδικού χώρου, διασώζει μαρμάρινο δάπεδο και πολυτελή γλυπτό διάκοσμο. Πλατιά κλίμακα ανόδου τη συνέδεε με την Εγνατία Οδό. Μετά την καταστροφή της, ιδρύθηκε παρεκκλήσι στη ΝΔ. γωνία του αίθριου, επάνω από υπόγεια δεξαμενή η οποία κοσμήθηκε με τοιχογραφίες (γνωστή ως «φυλακή του Αγίου Παύλου»). Στο χώρο της ρωμαϊκής αγοράς η τρουλλαία θολοσκεπής βασιλική Β (γύρω στα 550) που σώζεται μέχρι ένα σημαντικό ύψος. ΝΑ. της παλαίστρας και της βασιλικής Β, ρωμαϊκό κτίριο (θέρμες - λέσχη) του 3 ου αι. μ.Χ., στα ερείπια του οποίου εγκαταστάθηκαν εργαστήρια (4 ος - 7 ος αι. μ.Χ.).
Το «Οκτάγωνο», Α. της αγοράς, ιδρύθηκε αρχικά από τον επίσκοπο Πορφύριο (μέσα 4 ου αι.) προς τιμήν του αποστόλου Παύλου και ανοικοδομήθηκε ως περίκεντρος οκτάγωνος ναός γύρω στο 400. Ψηφιδωτή επιγραφή μνημονεύει τον Πορφύριο. Στο συγκρότημα του «Οκταγώνου», κέντρο της δημόσιας ζωής της πόλης μέχρι την πυρκαγιά του 7 ου αι., περιλαμβάνεται βαπτιστήριο, βαλανείο (λουτρό), επισκοπικό μέγαρο (στη βόρεια πλευρά της ανατολικής αυλής) και άλλοι βοηθητικοί χώροι.
Το Ημιυπόγειο του επισκοπείου ήταν αποθηκευτικός χώρος και πατητήρι (ληνός). Έξω από τα ανατολικά τείχη, το ανατολικό νεκροταφείο με τάφους εθνικών και χριστιανών (πολλοί με τοιχογραφίες), ερείπια κοι-μητηριακής βασιλικής (β' μισό 4 ου - 6 ος αι.) και δεύτερη, μεγαλύτερη βασιλική. Πολλές επιγραφές παλαιοχριστιανικής περιόδου. Στο γειτονικό χωριό Κρηνίδες έχει βρεθεί δίδυμος παλαιοχριστιανικός τάφος με δύο καμαροσκεπείς θαλάμους. Στο τοπικό Αρχαιολογικό Μουσείο εκτίθενται ευρήματα από τον προϊστορικό οικισμό του Ντικιλί Τας μαζί με γλυπτά, επιγραφές και αρχιτεκτονικά μέλη των ρωμαϊκών και παλαιοχριστιανικών Φιλίππων.
Συντάκτης: Φωτεινή Αναστασοπούλου
