Έχουν βρεθεί σχεδόν σε όλη την Ελλάδα. Ο παλιότερος Νεολιθικός οικισμός, γεωργικού χαρακτήρα σε ευρωπαϊκό έδαφος, εξακριβώθηκε έξω από τη Βέροια, στη Νέα Νικομήδεια (παλιά Μπρανιάτα) Ημαθίας και χρονολογείται στην 7η χιλιετία π. Χ.
Ο νεολιθικός οικισμός της Νέας Νικομήδειας βρίσκεται περίπου 13 χιλιόμετρα βόρεια της Βέροιας και 2 χιλιόμετρα βόρεια της Νέας Νικομήδειας. Επικρατεί η άποψη ότι ο οικισμός βρισκόταν σε όρμο του Θερμαϊκού κόλπου ή στην άκρη μιας ελώδους λίμνης - λιμνοθάλασσας. Η άποψη αυτή ενισχύεται από τη σύσταση του εδάφους - υπεδάφους (έδαφος προσχωσιγενές, με φερτές ύλες, υδατογενή πετρώματα, όστρακα κ.λπ). Ακόμα, επιβεβαιώνεται από το γεγονός, ότι η λίμνη των Γιαννιτσών απλωνόταν, πρίν από την αποξήρανσή της (1935), όπως λένε παλιοί κάτοικοι της Νέας Νικομήδειας, κάπου 2 χιλιόμετρα βορειοδυτικά του χωριού.
Ο οικισμός ανήκει στον τύπο της τούμπας, δηλαδή έναν τεχνητό γήλοφο, του οποίου η μορφή είναι αποτέλεσμα της συνεχούς ανθρώπινης κατοίκησης.
Εκτιμάται ότι ο οικισμός στα βορειοανατολικά του, όπου απλωνόταν θάλασσα ή λίμνη, είχε ανοιχτό ορίζοντα. Στις υπόλοιπες κατευθύνσεις ίσως υπήρχαν δάση και λιβάδια, πράγμα που συνέβαινε και στις μέρες μας, μέχρι και τη δεκαετία του 1950.
Επίσης, ο οικισμός είχε ηλιοφάνεια και το κλίμα του ήταν υγρό. Από τον οικισμό είναι πιθανό να ξεκινούσαν μια σειρά από περάσματα, που θα διευκόλυναν τους κατοίκους να επικοινωνούν με άλλους γειτονικούς οικισμούς.
Η θέση του οικισμού, σχετικά με τις πηγές τροφίμων, πρέπει να ήταν ιδανική (καρπερή γη, πλούσιο κυνήγι, άφθονα ψάρια).
Η ζωή στον οικισμό, διακόπηκε κατά τους χρόνους της Αρχαιότερης Νεολιθικής περιόδου. Πιθανόν ο οικισμός να καταστράφηκε από πλημμύρα, πυρκαγιά ή και από επιδρομή κάποιου λαού και οι κάτοικοι να αναγκάστηκαν να μεταναστεύσουν σε άλλη περιοχή. Στη Νεότερη Νεολιθική Εποχή ο οικισμός επανοικίζεται.
α. Τα οικήματα (αρχιτεκτονικά λείψανα)
Συνολικά κατά τις ανασκαφές αποκαλύφθηκαν 24 πασσαλόπηκτα οικήματα, τα οποία έχουν ορθογώνια ή τετραγωνική κάτοψη. Σε ένα από αυτά πιθανολογείται τριγωνική κάτοψη.
Οι τοίχοι των οικημάτων αυτών ήταν θεμελιωμένοι σε τάφρους οι οποίες είχαν επάλειψη από πλασμένο πηλό. Η κύρια επιφάνεια των τοίχων άρχιζε από το έδαφος . Οι τοίχοι ήταν κατασκευασμένοι από ξύλινα πλαίσια που συμπληρώνονταν από πλέγμα καλαμιών - κλαδιών και "σοβατίζονταν" εσωτερικά και εξωτερικά από αχυρόλασπη.
Οι σκεπές εκτιμάται, ότι ήταν (μάλλον) δίρριχτες από καλαμιές και υποβαστάζονταν από πασσάλους (δοκάρια).
Ένα απο τα οικήματα του οικισμού είναι εξαιρετικά μεγάλο (160,68 τ.μ.) σε σύγκριση με όλα τα άλλα. Η διαφορά στο μέγεθος ίσως να υποδεικνύει μια ιδιαίτερη χρήση. Το οίκημα αυτό κατέχει κεντρική θέση και ταυτίζεται με πιθανό "ιερό".
Κατά τις ανασκαφές βρέθηκαν διάφοροι λάκκοι οι οποίοι εκτιμάται ότι δημιουργήθηκαν κατά την εξόρυξη χώματος για το χτίσιμο των οικημάτων.
Τους λάκκους τους χρησιμοποιούσαν για δύο σκοπούς: για την απόρριψη των απορριμάτων και για αποθήκες.
Οι κεραμικοί φούρνοι (κλίβανοι), που ανακαλύφθηκαν ήταν ανοιχτοί (προς τα πάνω) και είχαν εσωτερική επάλειψη από πηλό. Στους φούρνους αυτούς οι αγγειοπλάστες έψηναν τα αγγεία οικιακής χρήσης, καθώς και άλλα πήλινα αντικείμενα (ειδώλια, σφραγίδες κτλ)
Στο εσωτερικό τα οικήματα είχαν απλές εστίες (τζάκια) για μαγείρεμα και θέρμανση.
Ένας μεγάλος αριθμός από θραύσματα αγγείων ήρθε στο φως τα οποία υπολογίζεται πως αντιστοιχούν σε 1115 αγγεία.
Αξιοθαύμαστα είναι τα πέντε πήλινα ειδώλια γυναικείων μορφών που βρέθηκαν στον οικισμό.
Στα ειδώλια αυτά το κεφάλι αποδίδεται σαν ραβδοειδής κόμπος και χωρίς σαφή χαρακτηριστικά προσώπου. Τα μάτια μοιάζουν με σχισμή ενώ η μύτη είναι μεγάλη. Ο λαιμός αποδίδεται ψηλός. Οι βραχίονες, που είναι μικρόσχημοι, υποβαστάζουν τα τονισμένα, σαν ημισφαίρια, στήθη. Η μέση είναι λεπτή. Οι μηροί και οι γλουτοί εκφράζονται με υπερβολική καμπυλότητα. Τα πόδια είναι (μάλλον) κωνικά και τα πέλματα δηλώνονται ελάχιστα ή καθόλου.
Οι ανασκαφές έφεραν στο φως και καλοφτιαγμένες σφραγίδες. Τα διακοσμητικά θέματα (μοτίβα) των σφραγίδων περιλαμβάνουν τεθλασμένες ή παράλληλες γραμμές και μαιάνδρους.
Πιθανόν, τις σφραγίδες αυτές να τις χρησιμοποιούσαν ως κοσμήματα (εγκόλπια). Πιθανολογείται επίσης ότι ίσως αποτελούσαν ένδειξη ιδιοκτησίας. Αν αυτό ισχύει, τότε υπάρχει η πιθανότητα να υπήρχε στον οικισμό, ατομική (ιδιωτική) ή οικογενειακή ιδιοκτησία.
Η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στην επιφάνεια σημαντικά εργαλεία και λίθινα διακοσμητικά αντικείμενα. Τέτοια εργαλεία είναι οι δύο μεγάλοι πέλεκεις από πράσινη πέτρα, λεπίδες από πυρόλιθο (πάνω από 400), τριπτήρες για άλεσμα σιτηρών, αιχμές για ακόντια - βέλη κ.α. Τα εργαλεία στειλεώνονταν με κόκαλα ή ξύλινα στελέχη.
Ιδιαίτερου κάλλους διακοσμητικά αντικείμενα είναι τα τρία λίθινα ομοιώματα βατράχων. Τα αγαλματίδια χαράχτηκαν σε διάστικτη πράσινη σερπεντίνη. Τα περίτεχνα αυτά ομοιώματα των βατράχων θεωρούνται, όπως λένε οι αρχαιολόγοι, από τα σπουδαιότερα δείγματα διακοσμητικών αντικειμένων της αρχαιότερης νεολιθικής εποχής που βρέθηκαν.
Κατά τις ανασκαφές βρέθηκαν επίσης τμήματα αδραχτιού και υφαντικά βάρη. Τα ευρήματα αυτά έρχονται να ενισχύσουν την άποψη, ότι οι γυναίκες του οικισμού γνώριζαν να γνέθουν και να υφαίνουν. Οι υφάντριες θα πρέπει να χρησιμοποιούσαν, σαν υφαντική ύλη, το μαλλί (αιγοπροβάτων) και διάφορες φυτικές ίνες.
Οι ανασκαφές έφεραν στο φως σημαντικά επεξεργασμένα οστέινα αντικείμενα. Σύμφωνα με τους αρχαιολόγους τα οστά ανήκουν σε αιγοπρόβατα, χοίρους όπως και υδρόβια (ψάρια, όστρακα, όστρεα).
Ανάμεσα στα είδη που κατασκευάζονταν ήταν σουβλιά, λεπίδες και σπάτουλες για την κατεργασία δέρματος, λαβές για αξίνες και σκεπάρνια, αιχμές ακοντίων, πόρπες (ζώνες), βελόνες, καρφίτσες, περίαπτα κ.α.
Σημαντικές πληροφορίες παρέχει ο μεγάλος αριθμός από σπόρους σιτηρών και μπιζελιού. Τα κατάλοιπα αυτά αποτελούν αποδεικτικά στοιχεία για την καλλιέργεια της γης.
Επίσης σε αφθονία βρέθηκαν και υπολείμματα τροφής, κόκαλα τα οποία προέρχονταν από ζώα όπως αιγοπρόβατα, χοίροι, βοοειδή αλλά και άγρια ζώα όπως ελάφια, ζαρκάδια, αγριόχοιροι λαγοί κ.λπ. Ακόμα βρέθηκα υπολείμματα από θαλασσινά όπως ψαροκόκαλα και όστρακα.
Συντάκτης: Φωτεινή Αναστασοπούλου