Ο Αρχαιολογικός χώρος των Πετρών βρίσκεται στο βορειοανατολικό τμήμα του Ν. Φλώρινας, σε μικρή απόσταση από το Αμύνταιο στη δυτική όχθη της λίμνης των Πετρών.
Η ελληνιστική πόλη των Πετρών βρισκόταν κατά την αρχαιότητα στα όρια του αρχαίου διαμερίσματος της Εορδαίας, στα σύνορα με τη Λυγκηστίδα, δηλαδή μεταξύ Άνω και Κάτω Μακεδονίας. Χτισμένη σε στρατηγική θέση, πάνω στα άνδηρα ενός τραπεζιόσχημου λόφου ύψους 720 μ., ο οποίος δεσπόζει πάνω από τη λίμνη των Πετρών και την εύφορη πεδιάδα. Η πόλη ιδρύθηκε κατά πάσα πιθανότητα στα μέσα του 4ου αι. π. Χ. από το Φίλιππο το Β' με σκοπό να εξασφαλιστεί ο έλεγχος των βόρειων και δυτικών συνόρων του μακεδονικού βασιλείου με την ένωση των τοπικών φυλετικών ομάδων.
Στην περιοχή έχουν ανακαλυφθεί και παλαιότερα λείψανα κατοίκησης και με βάση την κεραμική που ανευρέθη, ανάγονται στην Ύστερη Εποχή Χαλκού και στην Πρώιμη Εποχή Σιδήρου (1200 - 600 π.Χ.). Η επόμενη οικιστική φάση, με λιγοστά λείψανα τοποθετείται στο β' μισό του 4ου αι. π. Χ.. Ακολούθως κατά τον πρώιμο 3ο αι. π. Χ. οικοδομήθηκαν κτίρια σε νησίδες, ενώ η κύρια οικιστική φάση κατά τα μέσα του 2ου αι. π.Χ. συμπίπτει με την μέγιστη ακμή της πόλης και συνδέεται με τη διέλευση της Εγνατίας οδού πλησίον αυτής της περιοχής. Η Εγνατία οδός, που κατασκευάστηκε περί το 130 π. Χ. περνούσε λίγο νοτιότερα από το λόφο διασχίζοντας τον κάμπο του Αμυνταίου, όπως αποδεικνύεται από τους έξι οδοδείχτες (μιλιάρια) που βρέθηκαν στην περιοχή.
Ο οικισμός αποτελεί τυπικό παράδειγμα κώμης της Άνω Μακεδονίας με οικονομία που βασίζονταν στη γεωργία και την κτηνοτροφία,όπως μαρτυρεί η ανεύρεση γεωργικών εργαλείων και εγκαταστάσεων επεξεργασίας σιτηρών και αποθηκευτικών πίθων.
Όμως κατά την περίοδο ακμής της πόλης, τον 2ο αι π. Χ. η απλή αγροτική οικονομία αλλάζει καθώς ο οικισμός αποκτά αστικό χαρακτήρα, ενώ διακρίνεται από υψηλό βιοτικό επίπεδο. Στην πόλη λειτουργούν εργαστήρια κεραμικής, κοροπλαστικής και μεταλλοτεχνίας, όπως μαρτυρούν τμήματα μητρών ανάγλυφων αγγείων και ειδωλίων που βρέθηκαν κατά την ανασκαφική έρευνα. Έτσι, έχοντας τον έλεγχο της Εγνατίας για την περιοχή, είναι πλέον ένα αξιόλογο εμπορικό κέντρο που συναλλάσσεται με πολλές πόλεις του ελλαδικού χώρου, όπως φαίνεται από τα νομίσματα τα οποία προέρχονται από την Πέλλα, τη Θεσσαλονίκη, την Αμφίπολη, την Ακαρνανία, τη Ρόδο και το Δυρράχιο. Πάντως, διοικητικά και οικονομικά η πόλη εξαρτώνταν από την πρωτεύουσα του μακεδονικού βασιλείου, την Πέλλα.
Η ανασκαφική έρευνα έφερε στο φως ένα καλοχτισμένο ισχυρό τείχος, το οποίο περιέκλειε έναν οικισμό με ελεύθερη πολεοδομική οργάνωση (χωρίς να ακολουθεί το ιπποδάμειο σύστημα άλλων σύγχρονων πόλεων), η οποία αξιοποιεί με τον καλύτερο τρόπο τις καμπύλες του λόφου πάνω στον οποίο βρίσκεται.
Οι οικιστικοί χώροι είναι οργανωμένοι σε ομάδες των τριών με κοινούς εξωτερικούς τοίχους, ενώ τα σπίτια είναι κτισμένα το ένα σε επαφή με το άλλο. Πρόκειται για διώροφες κατασκευές, χωρίς αυλή, όπου η μετάβαση στον πάνω όροφο γινόταν με ξύλινη ή κτιστή σκάλα. Τα σπίτια διέθεταν υπόγειους χώρους που χρησιμοποιούνταν ως αποθήκες και εργαστήρια. Τα ισόγεια των σπιτιών είναι κτισμένα με λασπόκτιστη αργολιθοδομή ενώ οι όροφοι με ελαφρότερα υλικά (ξύλα, λάσπη και άχυρα).
Στον πάνω όροφο των σπιτιών βρίσκονταν τα δωμάτια καθημερινής διαβίωσης της οικογένειας, ο γυναικωνίτης και ο ανδρώνας. Οι τοίχοι αυτών των δωματίων ήταν επιμελώς διακοσμημένοι με έγχρωμα κονιάματα, που μιμούνταν ορθομαρμαρώσεις, σε πρώτο "πομπηιανό στυλ", πανομοιότυπα με εκείνα της Πέλλας.
Οι οικίες των Πετρών συμβάλλουν στην καλύτερη κατανόηση της ελληνιστικής κατοικίας. Ένα σύστημα δρόμων διέσχιζε τον οικισμό, από τους οποίους οι μεν κύριες αρτηρίες είναι παράλληλες προς τις καμπύλες του λόφου ενώ δευτερεύοντες ακανόνιστοι μικροί δρομίσκοι οδηγούσαν στα σπίτια.
Παράλληλα, η ανασκαφή αποκάλυψε τους υδροδοτικούς πηλοσωλήνες που καταλήγουν σε κρήνες και πηγάδια. Σημαντικά οικοδομήματα του αρχαιολογικού χώρου είναι το ιερό του Διός - σύμφωνα με την επιγραφή που βρέθηκε στο εσωτερικό του - με το βωμό καθώς και ο μεγάλος υπόγειος πιθεώνας που εντοπίστηκε σε κοντινή απόσταση.
Πιθανολογείται ότι η θέση μπορεί να ταυτιστεί με την Κέλλη των μεσαιωνικών οδοιπόρων ή ακόμα και με την Εορδαία, έδρα του Κοινού των Εορδαίων, όμως ακόμα η έρευνα δεν έχει κατασταλάξει σε μια άποψη που να γίνει γενικά αποδεκτή.
Ο οικισμός καταστράφηκε και εγκαταλείφθηκε στα μέσα του 1ου αι. π. Χ. εποχή της εμφύλιας διαμάχης των Ρωμαίων. Κατά την ανασκαφή, εντοπίστηκε το λεγόμενο στρώμα καταστροφής που πιστοποιεί την περίοδο που εγκαταλείφθηκε η πόλη ενώ παράλληλα και ένας θησαυρός από 125 αργυρά δηνάρια που βρέθηκαν σε κατοικία και χρονολογούνται στην περίοδο 105 - 43/42 π. Χ. υποδηλώνει τη ρωμαϊκή παρουσία.
Ο οικισμός, αν και διαπιστώθηκε σποραδική κατοίκησή του μέχρι και τον 6ο αι. μ. Χ. μεταφέρθηκε στη θέση του σημερινού χωριού των Πετρών, όπου έχουν βρεθεί τμήμα υπόκαυστου θερμών και νεκροταφείου των ρωμαϊκών χρόνων.
Συντάκτης: Φωτεινή Αναστασοπούλου