Στο Καστρί εντοπίστηκε πρωτοκυκλαδική ακρόπολη οχυρωμένη με τείχος και
προτείχισμα. Διέθετε πύργους και πύλες. Πρόκειται για τη σημαντικότερη
οχυρωματική κατασκευή της 3ης χιλιετίας π.Χ. στις Κυκλάδες. Ποικιλία στις
κατόψεις των σπιτιών, ανάλογα με το σχήμα του διατιθέμενου χώρου. Κοντά
στο Καστρί, στη Χαλανδριανή, ανασκάφηκε πρωτοκυκλαδικό νεκροταφείο με
κτιστούς τάφους και μεγάλο πλούτο ευρημάτων, μεταξύ των οποίων «τηγανόσχημα»
σκεύη με παραστάσεις πλοίων. Τα ευρήματα εκτίθενται στο τοπικό Μουσείο
και στο Εθνικό Αρχαιολογικό.
Πιθανώς αναφέρεται στην Οδύσσεια του Ομήρου ως Συρίη νήσος. Πατρίδα του
φυσικού φιλοσόφου Φερεκύδη. Από την αρχαϊκή έως την ελληνιστική εποχή
ακμάζουν δύο αστικά κέντρα στο νησί, η Ερμούπολη (σημερινή πρωτεύουσα)
και η Γαλησσός (Γαλησσάς). Στην Ερμούπολη σώζεται μέρος του τείχους στον
Α. περίβολο του σύγχρονου σταδίου. Ο λόφος του ναού της Κοιμήσεως της
Θεοτόκου είναι η θέση της αρχαίας ακρόπολης, όπου παλαιότερα διαβαζόταν
στο βράχο αναθηματική επιγραφή στην Αθηνά Φρατρία. Βορειότερα εντοπίζεται
αρχαίο θέατρο. Η Γαλησσός ήταν οχυρωμένη πόλη γύρω από το λόφο με το εκκλησάκι
της Αγίας Πακούς, όπου η ακρόπολη με αρχαίο ιερό «επηκόου» θεάς (με παραφθορά
επιβίωσε στο όνομα της χριστιανικής εκκλησίας). Στην κορυφή του λόφου
Αργευτό, ερείπια πύργου-φυλακείου 4ου αι. π.Χ. Αγροτικοί οικισμοί άκμασαν
στην ενδοχώρα και τα παράλια από τον 6ο αι. π.Χ. ώς τον 3ο αι. μ.Χ.: όρμος
Βάρης, Ντελλαγράτσια (Ποσειδωνία), Φοίνικας (με ιερό στον Άγιο Στράτο),
Χαρασσώνα (αρχαϊκό ιερό στην κορυφή Αρακλειά), Λοτός στον κόλπο Κινιού,
Πήδημα, Αληθινή (ιερό στη θέση του Αγίου Ιωάννη), Αγρός, Πάγος, Μεσαριά,
Πλατύ Βουνί στην Απάνω Μεριά, Σα Μιχάλης, Κάμπος, Άγιος Αιμιλιανός (το
καθολικό εκκλησάκι πατά σε πύργο-φυλακείο 4ου αι. π.Χ.), Σχοινονήσι. Στη
θέση Γράμματα, επιγραφές ναυτικών, αναθηματικές στον προστάτη τους Ασκληπιό,
χαραγμένες στους βράχους στη δυτική πλευρά του όρμου Γριά Σπηλιά, όπου
και ιερό του θεού (στη θέση Άγιος Φωκάς). Αρχαιολογικό Μουσείο με αρχαιότητες
από τη Σύρο και άλλα νησιά των Κυκλάδων.
Συντάκτης: Φωτεινή Αναστασοπούλου