Το νησί είναι ένα από τα σημαντικότερα κέντρα του πρωτοκυκλαδικού πολιτισμού (3η χιλιετία π.Χ.). Έχουν ανασκαφεί πλήθος τάφων (θέσεις Πλαστηράς, Κάμπος, Δρυός, Λεύκες, Πύργος) και οικιστικά κατάλοιπα στον Πύργο. Στη σημερινή Παροικία, άκμασε ένα από τα σημαντικότερα κέντρα του πρωτοκυκλαδικού πολιτισμού (3η χιλιετία π.Χ.), το οποίο κατά τη μέση και ύστερη εποχή του Χαλκού (2η χιλιετία π.Χ.) εξελίχθηκε σε σπουδαίο εμπορικό λιμάνι. Στον κόλπο της Νάουσας ξεχωρίζουν οι Κουκουναριές, βραχώδης ακρόπολη, που κατοικήθηκε πιθανόν από προσφυγικό πληθυσμό κατά την τελευταία μυκηναϊκή περίοδο και καταστράφηκε από σεισμό. Η κυκλώπεια οχύρωση χρησίμευε κυρίως ως ανάλημμα για το πολυώροφο ηγεμονικό οικοδόμημα, που βρισκόταν στην κορυφή του λόφου και διέθετε διαδρόμους και μεγάλες αποθήκες. Στα δωμάτια του ισογείου βρέθηκαν πολύτιμα αντικείμενα και σκελετοί εγκλωβισμένων ανθρώπων. Εδώ ιδρύεται αργότερα γεωμετρικός οικισμός στον οποίο η ζωή συνεχίζεται και τον 6ο αι. π.Χ. με την οικοδόμηση ναού της Αθηνάς γύρω στο 700 π.Χ.
Στους ιστορικούς χρόνους, η Πάρος κατοικείται από Ίωνες. Το νησί υπήρξε πατρίδα του ποιητή Αρχιλόχου και των γλυπτών Αγορακρίτου και Σκόπα, περίφημη για το μοναδικής υφής και καθαρότητας λευκό μάρμαρο της, το λυχνίτη.
Στην αρχαία πόλη της Πάρου (σημερινή Παροικία) διατηρείται τμήμα του τείχους και της ακρόπολης, στη θέση του μεσαιωνικού Κάστρου (13ος αι). Σε αυτό είναι εντοιχισμένα μέλη από τρεις αρχαϊκούς ναούς, από ελληνιστικές στοές και από τη θόλο του πρυτανείου του 4ου αι. π.Χ. (τα τελευταία στην αψίδα μεσαιωνικής εκκλησίας). Από το μνημειώδη ιωνικό ναό της Πολιούχου Αθηνάς, του 6ου αι. π.Χ., σώζεται τμήμα των θεμελίων στην ακρόπολη. Στην εκκλησία της Παναγίας Καταπολιανής έχουν χρησιμοποιηθεί πλήθος από μαρμάρινα μέλη αρχαίων κτιρίων, ιδίως στο βαπτιστήριο. Το νεκροταφείο της πόλης, κοντά στην παραλία, έχει διαμορφωθεί σε αρχαιολογικό πάρκο, με διάφορους τύπους τάφων. Στη θέση Θόλος, κεραμικό εργαστήριο. Αρχαιολογικό Μουσείο με περίφημα γλυπτά. Εκτός της πόλεως, στο βουνό Κύνθος (Βίγλα) το ιερό Απόλλωνος Δηλίου και Αρτέμιδος Δηλίας (Δήλιον) με δωρικό ναό 5ου αι. π.Χ., και βωμούς εντός περιβόλου. Προς την περιοχή του αεροδρομίου σε επάλληλα άνδηρα έχουν εντοπισθεί Ασκληπιείο, το ιερό του Πυθίου Απόλλωνος και η θέση του ιερού της Δήμητρος Θεσμοφόρου στην κορυφή. Αρχαία λατομεία μαρμάρου της «παρίας λίθου» στο Μαράθι και στη θέση Λάκκοι. Στο νησί υπήρχε ηρώον του Αρχιλόχου του 7ου αι. π.Χ., όπου η ταφική λατρεία συνεχίσθηκε αδιάσπαστη έως τα μέσα του 3ου αι. μ.Χ. Αρχιτεκτονικά μέλη του φυλάσσονται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο, όπου και το κιονόκρανο με το επιτύμβιο επίγραμμα του 4ου αι. π.Χ. για τον Αρχίλοχο. Σε επιγραφές του 3ου και 4ου αι. η Πάρος αναφέρεται ως «η λαμπρότατη των Παρίων πόλις». Έδρα επισκόπου. Στην Παροικία, ο μνημειώδης ναός της Θεοτόκου, γνωστής ως Καταπολιανή ή Εκατονταπυλιανή, τρίκλιτη σταυροειδής βασιλική με τρούλλο (6ος αι.) στη θέση παλαιότερης ξυλόστεγης βασιλικής. Από τό συγκρότημα της Καταπολιανής σώζονται τα ερείπια του αιθρίου της αρχαιότερης βασιλικής, ο τρουλλαίος ναός του Αγίου Νικολάου και το βαπτιστήριο. Λείψανα παλαιοχριστιανικών τοιχογραφιών και ψηφιδωτών, καθώς και πλούσια συλλογή αρχιτεκτονικών μελών και γλυπτών. Τρίκλιτη βασιλική στη θέση Τρεις Εκκλησιές, ΒΑ. της Παροικίας (τέλη 6ου - αρχές 7ου αι.). Λείψανα παλαιοχριστιανικής βασιλικής στον Βουτάκο, κοντά στην Αλυκή.
Συντάκτης: Φωτεινή Αναστασοπούλου