Το αγροτικό θρησκευτικό κέντρο του Γύρουλα στο Σαγκρί αποτελείται από μια υπόστυλη αίθουσα για συγκέντρωση μυστηριακών τελετών, από ένα τελεστήριο, το οποίο εντάσσεται στο ευρύ οικοδομικό πρόγραμμα που διεξήγαγε ο τύραννος Λύγδαμις και είναι σύγχρονο με τον αρχαϊκό ναό του Απόλλωνα στο νησάκι του λιμανιού της Νάξου, από τον οποίο σώζεται αναστηλωμένη η είσοδος του σηκού, η γνωστή «Πορτάρα» (530 π.Χ.). Ο ολομάρμαρος, καλά διατηρημένος, δίκλιτος ιωνικός ναός με τις οπτικές εκλεπτύνσεις αποτελεί τον πρόδρομο της κλασικής αττικής αρχιτεκτονικής, η οποία έναν αιώνα μετά δημιούργησε τον Παρθενώνα. Η μετατροπή του ναού σε τρίκλιτη παλαιοχριστιανική βασιλική σηματοδοτεί την αποδοχή του χώρου ως διαχρονικού λατρευτικού κέντρου.
Στους αρχαίους χρόνους αναπτύχθηκε στην κορυφή αυτού του λόφου ένα σημαντικό ιερό όπου λατρεύθηκαν θεότητες της ευφορίας της γης. Περί το 530 π.Χ. κτίσθηκε μαρμάρινος ναός που αποτελεί ορόσημο για την ανάπτυξη της κλασικής αρχιτεκτονικής.
Στα πρώτα χρόνια του ιερού (από τον 8ο π.Χ. αιώνα) η λατρεία ασκήθηκε στο ύπαιθρο, σε ένα πλάτωμα του λόφου, που επεκτεινόταν τεχνητά με χαμηλούς αναλληματικούς τοίχους προς τα βορειοδυτικά. Οι τοίχοι αυτοί, που σχημάτιζαν τεθλασμένη γραμμή προς τα ΝΔ διορθώνοντας την αντίστοιχη πτώση του φυσικού επιπέδου σώθηκαν στα δυτικά του αρχαϊκού ναού. Αργότερα, δύο στήλοι του ικριώματος (σκαλωσιάς) που στήθηκε γύρω στο 530 π.Χ. για να κτισθεί ο μαρμάρινος ναός στερεώθηκαν στην περιοχή αυτή: ο ένας μέσα στο ανάλλημα με αντικατάσταση του χρώματος από λιθορριπή και πηλό και ο άλλος στο χώμα έξω από το ανάλλημα με πλάκα στη βάση. Μετά την αφαίρεση των στύλων έγινε στις οπές ευχαριστήρια θυσία για την επιτυχή κατάληξη των εργασιών.
Στον λόφο αναπτύχθηκε τον 8ο π.Χ. αιώνα μια λατρεία χθονίων θεοτήτων (του κλασικού ζεύγους Δήμητρας και Κόρης), που είχε να εξασφαλίζει την ευφορία της γης. Το θρησκευτικό αυτό κέντρο και η λατρεία του αποτελούσαν τον βασικό θεσμό που ένωνε σε κοινωνικό και πολιτικό σώμα τους διεσπαρμένους στους αγρούς αγρότες.
Στην αρχή η λατρεία ασκήθηκε στο ύπαιθρο, πάνω σε συνδυασμό φυσικών και τεχνιτών επιπέδων, όπου ανοίγονταν στη γη λάκκοι προσφορών και στήνονταν πρόχειρα φράκτες ή καλύβες. Αφιερώματα στον Απόλλωνα από την πρώιμη εποχή μαρτυρούν πιθανότατα διάθεση σύνδεσης των αγροτών με τον κατεξοχήν ιωνικό θεό της Δήλου κατά την περίοδο ένταξής τους στο κοινωνικό σύστημα της διαμορφούμενης τότε ιωνικής πόλης - κράτους της Νάξου.
Περί το 530 π.Χ., την εποχή της τυραννίδας του Λύγδαμι, η οποία επικράτησε μετά από εξέγερση του αγροτικού πληθυσμού, η περιοχή γνώρισε ιδιαίτερη ακμή και στο θρησκευτικό της κέντρο κτίσθηκε ένας ολομάρμαρος ναός. Ήταν ένα περίπου τετράγωνο οικοδόμημα, με πέντε κίονες στην πρόσοψη ανάμεσα σε παραστάδες. Ο ρυθμός του ήταν ιωνικός, αλλά με ηθελημένα συνοπτικότερες μορφές(έλειψη κρηπίδας, αράβδωτοι κίονες, αδρή επιφάνεια τοίχων).
Από τον πρόναο εισερχόταν κανείς με δύο επιβλητικά θυρώματα στον σηκό, που είχε μεγαλύτερο πλάτος από το βάθος του. Η στέγη του, με δοκάρια και κεραμίδια μαρμάρινα, ήταν δικλινής και στηριζόταν σε μια εγκάρσια προς τον άξονα του ναού κιονοστοιχία. Επειδή δεν υπήρχε οροφή, με μια μοναδικά τολμηρή λύση, οι κίονες έφθαναν σε διαφορετικό ύψος ο καθένας, ανάλογα με την κλίση της στέγης.
Το οικοδόμημα αυτό είναι εξαιρετικής σημασίας για την ιστορία της αρχιτεκτονικής:
Έχει κτισθεί όλο από μάρμαρο και τα μέλη του σώθηκαν ικανοποιητικά. Έτσι παρέχει μοναδικά στοιχεία για τη γνώση των πρωίμων σταδίων της νησιωτικής ιωνικής και γενικότερα της κλασικής αρχιτεκτονικής. Δείχνει τον χρόνο και τον τόπο γένεσης βασικών στοιχείων της τελειότητας που χαρακτηρίζει τα κλασικά κτίρια (οροφή στον πρόναο, θυρώματα, καμπυλώσεις, αύξηση του μικρού εσωτερικού χώρου του σηκού με την κατάργηση της οροφής). Δύο χαρακτηριστικά παραδείγματα διδύμων λάκκων συνδεδεμένων με αυλάκι, για την προσφορά φυτικών χυμών στις θεότητες της ευφορίας της γης. Αξιοπρόσεκτος ο ανατολικός - δυτικός προσανατολισμός, συμβολικός της διαλεκτικής σχέσης του θανάτου και της ζωής, των περιόδων μαρασμού και ανανέωσης της φύσης. Ανήκουν στην πρώτη περίοδο της υπαίθριας λατρείας. Σε έναν από αυτούς θεμελιώθηκε η ΝΔ γωνία του ναού για να καθαγιασθεί το οικοδόμημα.
Συντάκτης: Φωτεινή Αναστασοπούλου
