( Τζια / Κέως )
Στην Αγία Ειρήνη, μικρή χερσόνησο σε προστατευμένο κλειστό κόλπο, εντοπίσθηκε μια από τις σημαντικότερες θέσεις του προϊστορικού Αιγαίου με ζωή από την 3η χιλιετία π.Χ. Κατά τη μέση και ύστερη εποχή του Χαλκού (2000 - 1400 π.Χ.) αναπτύχθηκε σε οχυρωμένη πόλη με έντονες μινωικές επιδράσεις. Ανάμεσα στα κτίρια ξεχωρίζει το ιερό, όπου βρέθηκαν μεγάλα πήλινα γυναικεία αγάλματα μινωικού χαρακτήρα. Η θέση εγκαταλείπεται περί το 1400 π.Χ., αλλά το ιερό του οικισμού συνεχίζει να χρησιμοποιείται και κατά τους ιστορικούς χρόνους. Τα ευρήματα δείχνουν ενασχόληση των κατοίκων με τη γη και τη θάλασσα αλλά και τη μεταλλουργία. Στους ιστορικούς χρόνους, η Κέα κατοικείται από Ίωνες και διαθέτει τέσσερις αρχαίες πόλεις (Καρθαία, Ιουλίς, Κορησία και Ποιήεσσα). Στην Κορησία (Λιβάδι), το σημερινό λιμάνι, στο δυτικό τμήμα του κόλπου του Αγίου Νικολάου, οχυρωμένη ακρόπολη με πύργους. Κατάλοιπα υστεροαρχαϊκού ναού και σπίτια του 4ου αι. π.Χ. Στην Ιουλίδα (Κέα, Χώρα) σώζεται το αρχαίο τείχος της πόλης στο λόφο Κάστρο, καθώς και η οχυρωμένη ακρόπολη στην κορυφή του. Πατρίδα του περίφημου λυρικού ποιητή Σιμωνίδη, του σοφιστή Προδίκου και του γιατρού Ερασιστράτου. Λιοντάρι λαξευμένο στο βράχο πιθανότατα επισημαίνει κενοτάφιο, περί το 600 π.Χ. Αρχαίο ιερό στο λόφο του Προφήτη Ηλία (ναός Απόλλωνος ή Διός Ικμαίου). Η εκκλησία Παναγία Επισκοπή είναι κτισμένη πάνω σε αρχαία ερείπια. Εντοιχισμένα αρχαία γλυπτά στο Δημοτικό Κατάστημα. Αρχαιολογικό Μουσείο. Στην Ποιήεσσα, ακρόπολη στο λόφο Φυρών, οχυρωματικός περίβολος και ερείπια οικοδομημάτων στο εσωτερικό (6ος αι. π.Χ. έως πρώτοι μ.Χ. αιώνες). Στην Καρθαία, τείχος αρχαϊκών και κλασικών χρόνων, υστεροαρχαϊκός ναός του Πυθίου Απόλλωνος, περίπτερος δωρικός ναός της Αθηνάς (τέλη 6ου αι. π.Χ.), πρόπυλο, καταβυθισμένος λιμενοβραχίονας, θέατρο.
Σε όλο το νησί υπάρχουν διάσπαρτες αρχαιότητες. Διατηρούνται οι αρχαίοι δρόμοι Καρθαίας - Ποιήεσσας, και Βαθυποτάμου με αρχαία κρήνη. Ταφικό οικοδόμημα στη θέση Θόλος. Πύργοι στις θέσεις Αγία Μαρίνα, Άγιος Νικόλαος Κάτω Μεριάς, Καλοδούκα, Χαλκιδιό, Τούρκος, Ψαρόπυργος, Πανάχρα. Φάρος ή βίγλα στη θέση Πετρής ή Πετρίτης του Καυκάσου. Αρχαίες αγροτικές εγκαταστάσεις στο Πηγαδάκι, στο χούχλι, στη Λουτριανή. Αρχαία ιερά κάτω από χριστιανικές εκκλησίες Άη-Συμιού (ιερό Αφροδίτης), Ταξιαρχών, Αγίων Αναργύρων (Απόλλωνος ή Ασκληπιού) στη θέση Ελληνικά. Αρχαιότητες στη θέση Πετρούσα. Στην Καρθαία έχει ανασκαφεί τρίκλιτη παλαιοχριστιανική βασιλική, πιθανότατα στη θέση ναού της Δήμητρος. Μία δεύτερη βασιλική έχει εντοπισθεί στην Ιουλίδα, στη θέση της εκκλησίας της Αγίας Σοφίας, και μία τρίτη, στις Καρυές.
Συντάκτης: Φωτεινή Αναστασοπούλου