Αγία Φωτιά
Ένα από τα μεγαλύτερα νεκροταφεία του προϊστορικού Αιγαίου. Εκτείνεται
σε παραλιακή θέση κοντά στη Σητεία και χρονολογείται στην πρωτομινωική
περίοδο (3000 - 2300 π.Χ.). Οι περισσότεροι τάφοι ήταν λαξευμένοι στο
βράχο, σε σχήμα του πρωτόγονου θαλαμοειδούς τάφου. Τα ευρήματα φανερώνουν
ισχυρές σχέσεις και επιδράσεις από τις Κυκλάδες και λιγότερο από τη
Μικρά Ασία. Στην κεραμική αντιπροσωπεύονται οι σημαντικότεροι πρωτομινωικοί
ρυθμοί της Κρήτης.
Άγιος Νικόλαος / Λατώ προς Καμάρα
Λιμάνι της Λατούς της Ετέρας. Ελληνιστικά και ρωμαϊκά νεκροταφεία. Λείψανα
κτιρίων της ίδιας εποχής στο κέντρο της σύγχρονης πόλης. Μέσα στη σύγχρονη
πόλη, το σπήλαιο Τρύπα Ξηροκάμπου ήταν κέντρο λατρείας από τους γεωμετρικούς
έως τους ρωμαϊκούς χρόνους. Αρχαία αρχιτεκτονικά μέλη διάσπαρτα στις
όχθες της λίμνης Βουλισμένης. Αρχαιολογικό Μουσείο.
Αδρόμυλοι
Στη θέση Άγιος Αντώνιος, κοντά στο χωριό Λίθινες, συστάδες θολωτών και
άλλων κτιστών πρωτογεωμετρικών (10ος - 9ος αι. π.Χ.) τάφων.
Ανάβλοχος
Στο βουνό Ανάβλοχος κοντά στο χωριό Βραχάκι έχουν εντοπισθεί αναλήμματα,
δεξαμενή, και θολωτοί τάφοι που μαρτυρούν οικισμό 9ου - 6ου αι. π.Χ.
Βασιλική
Πολεοδομικά οργανωμένος οικισμός της πρωτομινωικής II εποχής (2600 -
2300 π.Χ.) στον ισθμό της Ιεράπετρας. Στην κορυφή του λόφου, διώροφο
μεγάλο κτίριο («ερυθρή οικία»), προσανατολισμένο στα τέσσερα σημεία
του ορίζοντα, όπως τα κτίρια της Ανατολής. Ο μεγάλος αριθμός των ορθογώνιων
δωματίων, οι επιμήκεις διάδρομοι, οι αποθηκευτικοί χώροι, το κόκκινο
κονίαμα στην επιφάνεια των τοίχων και η πλακόστρωτη αυλή καθιστούν το
κτίριο πρόδρομο των μινωικών ανακτόρων. Ανατολικά του λόφου εκτεινόταν
οικισμός της μεσομινωικής εποχής. Τα ευρήματα εκτίθενται στο Μουσείο
Αγίου Νικολάου.
Στην κορυφή του λόφου της Βασιλικής, ιερό 11ο - 10ου αι. π.Χ. Ρωμαϊκός
οικισμός με τον οποίο σχετί ζονται γέφυρα και υδραγωγείο. Στο λόφο Κεφάλα,
οικισμός και ναϊκό συγκρότημα 12ου - 10ου αι. π.Χ.
Βρόκαστρο
Φυσικά οχυρός οικισμός που κατοικήθηκε κατά τη μεσομινωική (2200 - 1550
π.Χ.) και κυρίως κατά την τελευταία μινωική περίοδο (1200 - 1100 π.Χ.).
Πρωτογεωμετρικοί θολωτοί τάφοι με ορθογώνιο θάλαμο. Στους γεωμετρικούς
χρόνους χρονολογούνται λείψανα συνωστισμένων οικοδομικών συγκροτημάτων,
πλακόστρωτος δρόμος, καθώς και αποχετευτικός αγωγός.
Γαυδοπούλα
Εντοπίστηκε μινωικός οικισμός στη θέση Κέραμος.
Γ(κ)αύδος
Ενδείξεις για κατοίκηση στο νησί από τους προϊστορικούς χρόνους. Υδραγωγείο
και οχύρωση ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων. Γυναικείο ακέφαλο άγαλμα
των ρωμαϊκών χρόνων, γνωστό ως η «κόρη της Γαύδου», σήμερα στο Βρετανικό
Γουρνιά
Η καλύτερα διατηρημένη πόλη της μινωικής Κρήτης, αμφιθεατρικά κτισμένη
σε χαμηλό λόφο που ελέγχει τον ισθμό της Ιεράπετρας και τη θάλασσα.
Η πόλη άκμασε κατά την υστερομινωική εποχή (1550 - 1400 π.Χ.), κατοικήθηκε
όμως έως το τέλος της μινωικής περιόδου (1100 π.Χ.), οπότε και καταστράφηκε
από φωτιά. Η πόλη διαθέτει ένα σύστημα κάθετα τεμνόμενων λιθόστρωτων
δρόμων, στους οποίους ανοίγονται οι κλιμακωτές είσοδοι των διώροφων
σπιτιών. Οι αποθηκευτικοί, βιοτεχνικοί και εργαστηριακοί χώροι των σπιτιών
δείχνουν την οργάνωση και την καθημερινή ζωή στον οικισμό. Στην κορυφή
του λόφου υπήρχε το «ανάκτορο» με κεντρική αίθουσα, αποθήκες, μεγάλη
αυλή με βαθμιδωτή κλίμακα και λίθινο κέρνο για προσφορές. Βορειότερα
ανασκάφηκε ένα ιερό με πλήθος λατρευτικών αντικειμένων. Τα ευρήματα
εκτίθενται στα Μουσεία Αγίου Νικολάου και Ηρακλείου.
Δρήρος
Ο αρχαιολογικός χώρος είναι προσπελάσιμος από τη Νεάπολη Λασιθίου. Διαθέτει
δύο λόφους - ακροπόλεις. Στο μεταξύ τους διάσελο εντοπίζεται η αγορά
της πόλης διαμορφωμένη ήδη τον 8ο αι. π.Χ. με αναλημματικό πολυγωνικό
τοίχο και βαθμίδες. Στα ΝΔ. τους ο ναός του Δελφινίου Απόλλωνος (8ου
αι. π.Χ., σήμερα συμπληρωμένος με σύγχρονη τοιχοδομία). Ελληνιστική
δεξαμενή, πρυτανείο και πολυάριθμα άνδηρα όπου ήταν χτισμένα τα σπίτια
της πόλης.
Επισκοπή Ιεράπετρας
Έδρα της επισκοπής Ιεραπύδνης από τον 6ο αι. μ.Χ. Λείψανα παλαιοχριστιανικής
βασιλικής ενσωματωμένα στη σημερινή εκκλησία.
Ερμούπολη / Ίτανος
Σε απόσταση 2 χλμ. από το φοινικόδασος Βάι. Η παράλια πόλη ήταν σταθμός
του πτολεμαϊκού στόλου τον 3ο - 2ο αι. π.Χ. Διαθέτει δύο ακροπόλεις
Α. και Δ. Οικιστικά λείψανα και ταφικά μνημεία της ελληνιστικής περιόδου.
Η πόλη εξακολουθεί να υφίσταται κατά την πρωτοβυζαντινή περίοδο. Γνωστές
τρεις παλαιοχριστιανικές βασιλικές. Η μία (αρχές 6ου αι.), ΝΔ. της αρχαίας
ακρόπολης, είναι κτισμένη στη θέση αρχαίου ναού, μάλλον της Αθηνάς Πολιάδος,
και η κάτοψη της θυμίζει τις βασιλικές της Συρίας.
Ιεράπετρα / Ιεράπυτνα
Σημαντικότατη πόλη της Κρήτης. Λιμενικές εγκαταστάσεις, ελάχιστα
λείψανα από δύο θέατρα. Λείψανα δημοσίων κτιρίων, και κινητά ευρήματα
ιδίως στη θέση Βιγλιά στα δυτικά της σύγχρονης πόλης, όπου ο πυρήνας
της αρχαίας πόλης. Αρχαιολογική Συλλογή. Στα Φέρμα, κοντά στην Ιεράπετρα,
έχουν εντοπισθεί ελληνιστικά - ρωμαϊκά ιχθυοτροφεία.
Καρφί
Απόκρημνη, φυσικά οχυρή θέση σε υψόμετρο 1200 μ. με εξαιρετική εποπτεία
όλης της ΒΑ. Κρήτης. Εδώ υπήρχε ιερό κορυφής από τη μεσομινωική εποχή
(2200 - 1550 π.Χ.). Ο οικισμός που αναπτύχθηκε μεταξύ 1200 - 1100 π.Χ.
αποδίδεται σε πρόσφυγες που μετακινήθηκαν από τα πεδινά. Ανασκάφηκαν
συγκροτήματα σπιτιών, τριμερές «μεγαροειδές» κτίριο με εστία και ιερό
με πήλινα είδωλα της μινωικής θεάς με τα υψωμένα χέρια. Τα ευρήματα
εκτίθενται στο Μουσείο Ηρακλείου. Πιθανόν αρχαϊκό ιερό κοντά στην πηγή
Βιτζιλόβρυση.
Κάβο Σίδερο
Ακρωτήριο Σαλμώνιον ή Σαμώνιον
Ναός Σαμωνίας ή Μινωίδος Αθηνάς, πιθανώς 4ου αι. π.Χ., στο μεγαλύτερο
μέρος του καταβυθισμένος.
Καβούσι
Δύο μικροί οικισμοί στις θέσεις Κάστρο (ψηλότερα) και Βροντά (χαμηλότερα),
με διάρκεια ζωής από το 12ο έως τον 7ο αι. π.Χ. ο πρώτος (σπίτια σε
άνδηρα και λατρευτικός χώρος), και από τον 12ο έως τον 11ο αι. π.Χ.
ο δεύτερος (μινωικό ιερό, σύγχρονο του νεκροταφείο με κιβωτιόσχημους
τάφους). Στον 8ο αι. π.Χ. στη θέση του εγκαταλειμμένου οικισμού στο
Βροντά δημιουργήθηκε νεκροταφείο καύσεων. Θολωτοί τάφοι 12ου - 8ου αι.
π.Χ. στην περιοχή Β. - ΒΑ. του σημερινού χωριού Καβούσι. Στη θέση Θόλος
Καβουσίου, λείψανα ρωμαϊκού αποθηκευτικού κτιρίου.
Καλό Χωριό / Ίστρων
Αρχαία πόλη γνωστή από την ιστορική παράδοση. Ανασκάφηκε ρωμαϊκός κεραμικός
κλίβανος. Στο Βρυονήσι, κοντά στο σύγχρονο οικισμό Ίστρο, επιγραφές
μισθοφόρων χαραγμένης στο βράχο, ελληνιστικής εποχής.
Κουφονήσι / Λεύκη ή Λευκή
Έρημο και άγονο νησί απέναντι από τις ΝΑ. ακτές της Κρήτης, κατοικημένο
από τη μινωική εποχή, κέντρο αλιείας και εμπορίου πορφύρας με ερείπια
ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων. Ερείπια θεάτρου και σπιτιών, δεξαμενών
και αγωγών. Στο νότιο άκρο του νησιού σε ύψωμα ερείπια ναού του οποίου
το οικοδομικό υλικό χρησιμοποιήθηκε στην τοιχοδομία παρακείμενου νεότερου
φάρου. Θραύσματα από το κολοσσικό καθιστό μαρμάρινο άγαλμα της θεότητας
κατά χώραν. Ευρήματα στο Μουσείο Σητείας.
Κρυά Σητείας
Στη θέση Ορθή Πέτρα ή Τσάχαλη, θολωτοί τάφοι του τέλους της μινωικής
εποχής και πρωτογεωμετρικών χρόνων (10ος - 9ος αι. π.Χ.) στους πρόποδες
του Monte Forte.
Λατώ η Ετέρα
Πόλη που ακμάζει στους αρχαϊκούς έως και τους ελληνιστικούς χρόνους,
με ιδιαίτερα ανεπτυγμένους πολιτικούς θεσμούς. Οργανωμένος αρχαιολογικός
χώρος. Η πρόσβαση στην αρχαία πόλη γινόταν από κλιμακωτή οδό, που περιβάλλεται
στα βόρεια από μνημειακό τείχος με πύλες και πύργους. Στα νότια κράσπεδα
της οδού, καταστήματα και εργαστήρια. Η οδός καταλήγει στην αγορά (4ου
- 3ου αι. π.Χ.), όπου το συγκρότημα του Πρυτανείου. Νοτιότερα, ελληνιστικός
ναός με βωμό και στα ανατολικά του, μικρό ορθογώνιο θέατρο.
Μίλατος
Ορατά οικοδομήματα γεωμετρικών, αρχαϊκών και ελληνιστικών χρόνων.
Παπούρα Αγ. Γεωργίου Λασιθίου
Κοντά στο Καρφί, γεωμετρικός οικισμός και πόλη της αρχαϊκής περιόδου,
ίσως τα αρχαία Δάταλα, όπου πιθανότατα μετοίκησαν οι κάτοικοι του Καρφιού.
Υπαίθριο υπομινωικό και γεωμετρικό ιερό στην άκρη της πόλης.
Σπήλαιο Ψυχρού
Σημαντικό λατρευτικό κέντρο της μινωικής Κρήτης. Πιθανότατα ταυτίζεται
με το Δικταίον Άντρον, τόπο γέννησης και ανατροφής του Διός. Κατ' άλλη
άποψη το Δικταίον Άντρον βρισκόταν Α. της Ιεράπυτνας (Ιεράπετρας). Η
λατρεία ασκείται από την πρωτομινωική εποχή (2800 - 2300 π.Χ.) έως τους
ρωμαϊκούς χρόνους. Ορθογώνιος βωμός και ακανόνιστος περίβολος στον προθάλαμο.
Στη μεγάλη αίθουσα υπάρχει μικρή λίμνη και ένας εντυπωσιακός σταλακτίτης,
γνωστός ως «μανδύας του Διός». Πολλά αναθήματα πιστών, κυρίως ειδώλια,
όπλα και διπλοί πελέκεις. Τα ευρήματα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου
και στο Μουσείο Ashmolean στην Οξφόρδη.
Μακρύγιαλος
Στην έξοδο του χωριού, ερείπια μινωικής και ρωμαϊκής έπαυλης.
Μανγασάς
Εντοπίστηκε διμερές σπίτι, πιθανώς της νεότερης νεολιθικής περιόδου
(5300 - 4500 π.Χ.), κτισμένο κοντά σε βραχοσκεπή. Ερμηνεύεται ως κατοικία
τεχνίτη ή κοινοτική αποθήκη, επειδή στο εσωτερικό του βρέθηκε μεγάλος
αριθμός πελέκεων και άλλων εργαλείων.
Μεσελέροι / Ώλερος
Νότια του Καλού Χωριού. Ορατά αρχαία κτίρια, μεταξύ τους ίσως και ο
ναός της Αθηνάς και νεκροταφεία με ταφές σε πίθους γεωμετρικών χρόνων.
Μονή Τοπλού (Μονή Παναγίας Ακρωτηριανής)
Μεταξύ Σητείας και Ιτάνου / φοινικοδάσους Βάι. Στην αυλή του μοναστηριού,
στον εξωτερικό τοίχο της εκκλησίας της Παναγίας, είναι εντοιχισμένη
επιγραφή του τέλους του 2ου αι. π.Χ., με το κείμενο της διαιτησίας των
Μαγνητών του Μαιάνδρου της Μικράς Ασίας στη διένεξη μεταξύ Ιτάνου και
Ιεράπυτνας (Ιεράπετρας) για την κατοχή γαιών.
Μοχλός
Η σημερινή νησίδα στην αρχαιότητα ήταν χερσόνησος, όπου αναπτύχθηκε
εκτεταμένος μινωικός οικισμός με λιμάνι. Πλούσιο νεκροταφείο ορθογώνιων
τάφων σε σχήμα και διαστάσεις δωματίων, της πρωτομινωικής εποχής (2600
- 2100 π.Χ.), με κτερίσματα εξαιρετικής τέχνης, που δείχνουν την ανερχόμενη
ηγετική τάξη της μινωικής Κρήτης και φανερώνουν επιδράσεις από τους
Σουμέριους της Μεσοποταμίας. Τα ευρήματα εκτίθενται στο Μουσείο Αγίου
Νικολάου.
Ρωμαϊκός οικισμός 2ου - 4ου αι. μ.Χ., σήμερα μη ορατός, στο νησί, και
ιχθυοτροφεία των ίδιων χρόνων στην απέναντι ακτή.
Μύρτος
Παράλιος οικισμός της πρωτομινωικής περιόδου (2600 - 2300 π.Χ.) κοντά
στην Ιεράπετρα, όπου βρέθηκαν οι αρχαιότερες ενδείξεις για τη χρήση
κεραμικού τροχού στο Αιγαίο.
Κτίρια ρωμαϊκών χρόνων κάτω από το σύγχρονο χωριό και πιθανόν κτίριο
θερμών στην παραλία στα δυτικά του. Στη θέση Πύργος, ιερό Ερμού και
Αφροδίτης 2ου - 1ου αι. π.Χ., πάνω από μινωική αγροικία.
Μυρσίνη
Σημαντικό νεκροταφείο των ύστερων μινωικών χρόνων (14ος - 12ος αι. π.Χ.).
Τα ευρήματα, κυρίως αγγεία, εκτίθενται στο Μουσείο Αγίου Νικολάου.
Παλαίκαστρο
Μία από τις μεγαλύτερες μινωικές πόλεις, σε καίρια γεωγραφική θέση.
Κατοικήθηκε ήδη από το μέσον της 3ης χιλιετίας π.Χ. και σταδιακά (1550
- 1200 π.Χ.) εξελίχθηκε σε πόλη που καταλάμβανε έκταση μεγαλύτερη από
50.000 τ.μ. Κεντρική οδός και μικρότεροι κάθετοι δρόμοι διαιρούν την
πόλη σε εννέα συνοικίες, προς τις οποίες διακλαδίζεται άρτιο αποχετευτικό
δίκτυο. Τα διώροφα επιβλητικά σπίτια κατά μήκος του κεντρικού δρόμου
διαθέτουν «μέγαρα», λουτρά, φωταγωγούς, αυλές, μαγειρεία, πηγάδια, αποθηκευτικούς
και βιοτεχνικούς χώρους. Τα ευρήματα εκτίθενται στο Μουσείο Σητείας.
Κατά τους ιστορικούς χρόνους υπήρξε ομοσπονδιακό ιερό των Ετεοκρητών
σε λειτουργία από τον 8ο αι. μ.Χ. έως τους ρωμαϊκούς χρόνους, αφιερωμένο
στη λατρεία του Δικταίου Διός. Το ιερό είναι οικοδομημένο εν μέρει πάνω
στο μινωικό οικισμό. Στα Ελληνικά, στους πρόποδες του υψώματος Καστρί,
υπάρχουν λείψανα ελληνιστικών και ρωμαϊκών κτιρίων (ίσως η αρχαία Δίκτα).
Πετσοφάς
Ιερό κορυφής της μεσομινωικής εποχής (2000 - 1600 π.Χ.), ένα από τα
σημαντικότερα της Κρήτης. Ανάμεσα στα πολυάριθμα αναθήματα ξεχωρίζουν
τα διπλά «κέρατα καθοσιώσεως», ειδώλια λατρευτών με ζώμα, πλούσια ενδύματα
και περίτεχνες κομμώσεις. Τα ευρήματα στο Μουσείο Αγίου Νικολάου.
Πετράς
Παράλιος οργανωμένος μινωικός οικισμός που κατοικήθηκε συνεχώς από το
2600 - 2300 π.Χ. έως το 1450 π.Χ. Η πόλη καταλάμβανε λόφο οχυρωμένο
από κυκλώπειο τείχος με πύργους και διέθετε πλακόστρωτους δρόμους. Στην
κορυφή, κτίριο ανακτορικού χαρακτήρα με δύο περιόδους ακμής (2000 -
1650 π.Χ. και 1600 - 1450 π.Χ.), περιλάμβανε κεντρική αυλή, λατρευτικούς
χώρους και αποθήκες που συνδέονται με την κεντρική αυλή με μνημειώδη
κλίμακα. Στα δυτικά, ένας κήπος χώριζε το κυρίως οικοδόμημα από τα εργαστήρια.
Στην περίοδο 1600 - 1450 π.Χ. ανήκουν δύο σπίτια με εργαστηριακούς χώρους
παραγωγής κρασιού και επεξεργασίας μαλλιού.
Πισκοκέψαλο
Πήλινα ανάγλυφα πλακίδια (7ου αι. π.Χ.) και πρωτογεωμετρικός (10ου -
9ου αι. π.Χ.) τάφος σε σπηλιά.
Πραισός
Πόλη των Ετεοκρητών, δηλ. των παλαιότερων των Δωριέων κατοίκων της Κρήτης.
Ερείπια της οχυρωμένης αρχαϊκής - ελληνιστικής πόλης με τρεις λόφους
- ακροπόλεις κοντά στο χωριό Νέα Πραισός (Βαβέλοι). Εδώ ανήκε και το
ιερό του Διός Δικταίου στο Παλαίκαστρο. Μεγάλη ελληνιστική οικία μεταξύ
της πρώτης και δεύτερης ακρόπολης. Στην κορυφή της πρώτης ακρόπολης,
θεμέλια ναού των κλασικών και ελληνιστικών χρόνων. Θολωτοί τάφοι σε
χρήση από τη μινωική έως την ελληνιστική εποχή στην περιοχή. Λιμάνι
της ήταν στο Κρητικό πέλαγος η Ητεία (Σητεία;). Κοντά στο χωριό Νέα
Πραισός (Βαβέλοι) ιερά αρχαϊκών και ελληνιστικών χρόνων.
Πρινιάς
Μεσομινωικό ιερό κορυφής (2000 - 1600 π.Χ.) με σημαντικό σύνολο αναθημάτων.
Σητεία
Στο Τελωνείο της σύγχρονης πόλης, λαξεύσεις για κυκλικές ιχθυοδεξαμενές
των ρωμαϊκών χρόνων. Αταύτιστο ιερό μέσα στη σύγχρονη πόλη (κινηματογράφος
Μινώα).
Στον Τρυπητό, 2 χλμ. Α. της Σητείας, ανασκάφηκε μικρή ελληνιστική πόλη
σε χερσόνησο με σπίτια, οχυρωματικό περίβολο και νεώσοικο. Ίσως πρόκειται
για την αρχαία πόλη της Σητείας, την Ητεία (;). Στη Ρούσσα Εκκλησιά,
ΝΑ. της Σητείας, στη θέση Άνοιξη, κοντά στην εκκλησία του Τιμίου Σταυρού,
αρχαϊκό ιερό.
Στον Ξηρόκαμπο Ζήρου, περιτειχισμένη πόλη ελληνιστικών και ρωμαϊκών
χρόνων, που πιθανόν ταυτίζεται με την αρχαία Άμπελο. Αλυκές των ίδιων
χρόνων. Αρχαιολογικό Μουσείο στη Σητεία. Κοντά στην προκυμαία του λιμανιού,
στον Τίμιο Σταυρό, είναι ορατά λείψανα μεγάλης παλαιοχριστιανικής βασιλικής,
το μεγαλύτερο μέρος της οποίας βρίσκεται κάτω από σύγχρονα κτίρια (τέλη
5ου - αρχές 6ου αι.).
Ψείρα
Μικρή νησίδα στον κόπλο του Μιραμπέλλου, στην οποία αναπτύχθηκε μινωικός
οικισμός (1700 - 1450 π.Χ.). Έχουν ανασκαφεί πυκνά συγκροτήματα σπιτιών
με πλατεία και ιερό.
Χαμαίζι
Σπίτι της μεσομινωικής εποχής (2200 - 1550 π.Χ.), μοναδικό ως προς το
σχήμα του, σε κωνοειδή λόφο με εξαιρετική εποπτεία της περιοχής. Το
σπίτι έχει σχήμα ελλειπτικό, διαθέτει δύο εισόδους, κλίμακα προς τον
όροφο και υπαίθρια αυλή με πηγάδι. Ένα από τα δωμάτια ερμηνεύθηκε ως
ιερό .
Συντάκτης: Φωτεινή Αναστασοπούλου