Στα ανατολικά παράλια του νησιού, στη θέση Θερμή, ερευνήθηκε εκτεταμένος οικισμός της πρώιμης εποχής του Χαλκού (3200 - 2000 π.Χ.) με νησίδες οικιών, βιοτεχνικούς και αποθηκευτικούς χώρους, περιμετρικούς δρόμους και άλλα στοιχεία αστικής οργάνωσης. Η ανασκαφή έχει επιχωσθεί. Από τη μυκηναϊκή περίοδο στο νησί είναι γνωστά λίγα μόνον κεραμικά ευρήματα (13 ος - 12 ος αι. π.Χ.). Γύρω στο 1100 π.Χ. ήρθαν από τη Βόρεια Πελοπόνησο Αιολείς και ίδρυσαν την πρώτη αιολική αποικία, τη Μυτιλήνη. Από εκεί πέρασαν αργότερα στην αντίπερα μικρασιατική ακτή και ίδρυσαν μια σειρά από αιολικές πόλεις στην περιοχή που έγινε γνωστή ως «Μυτιληναίων αιγιαλός» ή «Λεσβία χώρα». Γύρω στα μεσά του 6 ου αι. π.Χ. ιδρύθηκε η ομοσπονδία (το «Κοινόν») των Λεσβίων, στο οποίο ανήκαν οι πέντε αυτόνομες πόλεις-κράτη Μυτιλάνα, Πύρρα, Άντισσα, Ερεσός και Μήθυμνα. Η Λέσβος άκμασε ιδιαίτερα στους ελληνιστικούς χρόνους (3 ος - 1 ος αι. π.Χ.). Το 88 π.Χ. πέρασε στη ρωμαϊκή κυριαρχία. Από τη Λέσβο κατάγονται σημαντικές μορφές της αρχαιότητας, όπως οι ποιητές Σαπφώ, Αλκαίος και Κριναγόρας, ο πολιτικός Πιττακός και ο φιλόσοφος Θεόφραστος.
Ο πυρήνας της αρχαίας Μυτιλήνης εντοπίζεται στην περιοχή του ενετικού Κάστρου, που χωριζόταν από την απέναντι ξηρά με στενό πορθμό, τον Εύριπο. Σώζονται τείχη του 4 ου αι. π.Χ. Στο εσωτερικό του φρουρίου που κτίστηκε στη θέση της αρχαίας ακρόπολης, αποκαλύφθηκαν κτίσματα 6 ου και 5 ου αι. π.Χ. (ίσως ιερό Δήμητρος και Κόρης). Λείψανα των δύο αρχαίων λιμανιών είναι ορατά μέσα στη θάλασσα, στο Φανάρι. Στην πόλη αποκαλύπτονται μεγάλες ελληνιστικές και ρωμαϊκές οικίες με περίτεχνα ψηφιδωτά δάπεδα, χώροι κεραμικών εργαστηρίων, τμήματα του τείχους και πολλοί τάφοι. Το θέατρο, στο δυτικό άκρο της πόλης, είναι πολύ κατεστραμμένο (πρώτη φάση από τον 3 ο αι. π.Χ., σώζεται κυρίως η ρωμαϊκή φάση, γύρω στο 55 π.Χ.), αλλά είχε εντυπωσιακές διαστάσεις (εδώλια για περίπου 10.000 θεατές).
Σε γεωμετρικό αψιδωτό κτίσμα (β' μισό 8 ου αι. π.Χ.) της αρχαίας Άντισσας εμφανίζεται για πρώτη φορά το περίφημο «λέσβιον σύστημα» στην κατασκευή των τοίχων, που γνώρισε μεγάλη διάδοση σε πολλές περιοχές του ελληνικού κόσμου. Αψιδωτά κτίρια, πιθανόν ιερά, βρέθηκαν επίσης στη Μήθυμνα και την Πύρρα. Τμήματα αρχαϊκών περιβόλων με λέσβια τοιχοδομία σώζονται στη Μήθυμνα, την Αρίσβη, την ακρόπολη της Ερεσού («Μαστός») και αλλού. Σημαντικά ιερά βρέθηκαν στην Κλοπεδή (κοντά στην Αγία Παρασκευή Καλλονής) με λείψανα δύο αρχαϊκών ναών, αφιερωμένων ίσως στον Ναπαίο Απόλλωνα (μέσα 6 ου αι. π.Χ., με αιολικά κιονόκρανα στη Νάπη) και στα Μέσα (αρχ. Μέσσον), όπου βρισκόταν το κέντρο της ομοσπονδίας (του «Κοινού») των Λεσβίων και λατρευόταν ο Δίας μαζί με την Ήρα και τον Διόνυσο (θεμέλια και αρχιτεκτονικά μέλη ιωνικού ναού, τέλη 4 ου - αρχές 3 ου αι. π.Χ. Ερείπια δωρικού ναού προς τιμήν του Διονύσου (1 ος αι. π.Χ.) αποκαλύφθηκαν στο ακρωτήριο Άγιος Φωκάς, Λοντά στην αρχαία Βρίσσα. Στη θέση Αρφίκεια Λάψαρνας (περιοχή αρχαίας Αντισσας) η παράδοση τοποθετεί το μαντείο του Ορφέα, στο σημείο όπου η θάλασσα είχε βγάλει την κομμένη κεφαλή του. Καλά διατηρημένο τμήμα ρωμαϊκού υδραγωγείου με μαρμάρινους πεσσούς (αρχές 3 ου αι. μ.Χ.) είναι επισκέψιμο έξω από το χωριό Μόρια, ενώ άλλο τμήμα του σώζεται κοντά στο χωριό Λάμπου Μύλοι. Έχουν επισημανθεί 55 παλαιοχριστιανικές βασιλικές σε διάφορα σημεία του νησιού, κυρίως σε παραθαλάσσια μέρη, στα όρια αρχαίων πόλεων και οικισμών. Μυτιλήνη: βασιλικές Κάστρου, Δικαστηρίων, Αγίου Πολυκάρπου (ταυτισμένη από επιγραφή). Περιοχή Θερμής: Καρυές, Μιστεγνά (δύο βασιλικές). Νότια της Μυτιλήνης: βασιλικές στην Κράτηγο και στα Άργαλα. Κόλπος Γέρας: βασιλικές Λουτρών, Λακέρδας, Πλακάδου, Περάματος, Σκοπέλου. Πολλές βασιλικές γύρω από τον κόλπο της Καλλονής: βασιλικές Αχλαδερής, Μέσων, Γερνάς, Λισβορίου (δύο), Πολυχνίτου (τρεις) κ.ά. Ερεσσός: βασιλικές Αφεντέλλη, Αγίου Ανδρέα, Ξώκαοτρου κ.ά. Σιγρί: βασιλικές Ξώκαοτρου, Παλιόκαοτρου, Παλιοχωρίου, Σταμάτας (εξωκκλήσι Παναγίας) και Μεγα-λονησίου (νησίδα). Αντισσα: βασιλικές Λαψάρνων, Γαββαθά, Αγίων Αρχαγγέλων, Κόκκινου, Κέφαλου. Αγία Παρασκευή: βασιλικές Αγίου Θεράποντος, Λειμώνων και Ταξιάρχη. Βασιλική στο Χαλίναδο και δύο βασιλικές κοντά στο Σκαλοχώρι (Τσουκαλοχώρι). Βόρεια Λέσβος: βασιλικές Υψηλομετώπου (λείψανα μοναστηριακού συγκροτήματος στο γύρω χώρο), Αγίου Αλεξάνδρου (ΝΔ. της Λαφιώνας), Πέτρας (τρεις), Αγίας Θεοκτίστης (παραλιακή θέση Μνος, κοντά στον Μόλυβο), Συκαμιάς, Κλειούς, Ανοικτού, Σκλαβούνας (μεταξύ Κομιδάδου και Μανταμάδου), Καβακλή (νότια του Μανταμάδου). Στο Αρχαιολογικό Μουσείο Μυτιλήνης εκτίθενται ευρήματα από όλο το νησί. Αρχαιολογικές Συλλογές υπάρχουν επίσης στη Μήθυμνα και την Ερεσό.
Συντάκτης: Φωτεινή Αναστασοπούλου