Στο Άγιο Γάλας, στα βόρεια του νησιού, ανασκάφηκε οικισμός της μέσης και νεότερης νεολιθικής (5800 - 4500 π.Χ.). Στις αρχές της 1ης χιλιετίας π.Χ. το νησί αποικίσθηκε από Ίωνες. Η αρχαία πόλη, η Χίος, στην ανατολική ακτή, καταλαμβάνει περίπου την έκταση της σύγχρονης πρωτεύουσας. Πλούσια νεκροταφεία σε χρήση από τον 9ο αι. π.Χ. έως τη ρωμαϊκή περίοδο, εργαστήρια στα βόρεια της πόλης, καθώς και επιγραφές, ανάγλυφα και αρχιτεκτονικά μέλη από ιερά (Φραγκομαχαλάς, Ριζάρι). Τα ευρήματα φυλάσσονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Χίου. Στο Εμπόριο έχει ερευνηθεί οικισμός της μέσης και νεότερης νεολιθικής (5800 - 4500 π.Χ.) στα νότια του νησιού. Ο χώρος συνέχισε να κατοικείται, με ιδιαίτερη ακμή κατά την πρώιμη (3η χιλιετία π.Χ.) και ύστερη εποχή του Χαλκού (1500 - 1100 π.Χ.). Τα ευρήματα εκτίθενται στο Μουσείο Χίου. Στη ΝΔ. κλιτύ του λόφου του Προφήτη Ηλία έχει ανασκαφεί ο οικισμός του 8ου και 7ου αι. π.Χ. Η οχυρωμένη ακρόπολη περιλαμβάνει ιερό της Αθηνάς με τρεις βωμούς και ναό της θεάς σε λειτουργία από τον 6ο
έως τον 4ο αι. π.Χ., καθώς και μέγαρο του 7ου αι. π.Χ. Κοντά στο λιμάνι ανασκάφηκε ιερό με αψιδωτό ναό, (μη ορατό σήμερα). Στο βραχώδες ακρωτήριο στα Ν. του λιμανιού εντοπίστηκαν οικιστικά λείψανα μυκηναϊκών χρόνων και της ρωμαϊκής περιόδου. Το Ιερό του Φαναίου Απόλλωνος στα Κάτω Φανά, ένα από τα σημαντικά κέντρα λατρείας των Ιώνων, ταυτίζεται πιθανότατα με το Δήλιον της Χίου,που ιδρύθηκε τον 8ο αι. π.Χ. Διατηρείται τμήμα της θεμελίωσης και αρχιτεκτονικά μέλη (διάσπαρτα και στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Χίου) από τον μνημειώδη ιωνικό ναό του 6ου αι. π.Χ., καθώς και τμήματα περιβόλων του ιερού του 6ου και 5ου αι. π.Χ. Στον Ναγό το τοπωνύμιο συνδέεται με την ύπαρξη ορατών θεμελίων αταύτιστου ναού του 4ου αι. π.Χ. Στο Αίπος αγροτικές και κτηνοτροφικές εγκαταστάσεις 5ου αι. π.Χ. έως ρωμαϊκών χρόνων μαρτυρούν σχέση με την ηπειρωτική Ελλάδα αλλά και τη χερσόνησο της Αλικαρνασσού. Στη Δασκαλόπετρα είναι ορατό υπαίθριο ιερό της Κυβέλης με διαμορφωμένο στο φυσικό βράχο ναΐσκο της ένθρονης θεάς, του ύστερου 6ου αι. π.Χ.
Η παράδοση θεωρούσε το μνημείο ως το χώρο που δίδασκε ο Όμηρος. Στο Δελφίνι σώζεται ο οχυρωματικός περίβολος που οικοδόμησαν οι Αθηναίοι το 412 π.Χ. και επίσης ακρόπολη με αγροικία ελληνιστικών χρόνων. Δημόσια οικοδομήματα ανασκάπτονται στο Βίκι στη βόρεια Χίο.
Στη Χώρα τρίκλιτη βασιλική του Αγίου Ισιδώρου (μαρτύρησε στη Χίο στα μέσα του 3ου αι.) με τρεις οικοδομικές φάσεις (μέσα 5ου - μέσα 6ου αι.). Σπαράγματα ψηφιδωτού δαπέδου από τη β' φάση, αρχιτεκτονικά μέλη και γλυπτά. Στο Παλάτι των Justiniani εκτίθεται ψηφιδωτό δαπέδο (6ος αι.) από τη Χώρα. Στα Κάτω Φανά τρίκλιτη παλαιοχριστιανική βασιλική (6ος αι.) στη θέση του ναού του Απόλλωνος και λείψανα παλαιοχριστιανικού οικισμού. Στο Εμπόριο, τρίκλιτη παλαιοχριστιανική βασιλική και βαπτιστήριο (6ος αι.). Στο οικοδόμημα έχει χρησιμοποιηθεί δομικό υλικό από ναό της κλασικής εποχής. Σώζονται σπαράγματα τοιχογραφιών στο βαπτιστήριο και μέρος του ψηφιδωτού δαπέδου.
Πηγή: Υπουργείο Ναυτιλείας και Αιγαίου
www.yen.gr