Η Αρχαιολογική Συλλογή της Μονεμβασίας στεγάζεται σε ιστορικό διατηρητέο κτήριο με πολλές οικοδομικές φάσεις: κτίσθηκε ως Τζαμί στην Τουρκοκρατία (16ος αιώνας), μετασκευάσθηκε σε δημόσιο κτήριο στην Β' Ενετοκρατία (1690-1713) και λειτούργησε ως φυλακή και καφενείο μετά την Απελευθέρωση.
Η Αρχαιολογική Συλλογή Μονεμβασίας διαθέτει πλούσιο υλικό για την ταυτότητα του "περιώνυμου άστεως" της Μονεμβασίας, η παρουσία της οποίας στη βραχώδη άκρη της Πελοποννήσου μαρτυρείται από τον 6ο μ.Χ. αιώνα.
Η Συλλογή εγκαινιάσθηκε το 1999.
Η επίκαιρη θέση της Μονεμβασίας στους θαλάσσιους δρόμους, ο στόλος της που κυριαρχούσε στα κυριότερα λιμάνια της Μεσογείου αλλά και σ' αυτά του Ευξείνου Πόντου, τα φημισμένα προϊόντα της (όπως ο εξαίρετος Μαλβάζιος οίνος), τα μέλη της κοινωνίας της που διακρίθηκαν στο εμπόριο, στις τέχνες και σε πλήθος πνευματικών δραστηριοτήτων, η τοπική εκκλησία της που ανέδειξε σημαντικές προσωπικότητες, αλλά και η εύνοια που της παρασχέθηκε με αυτοκρατορικά χρυσόβουλα, σφυρηλάτησαν το κύρος και τη φήμη της.
Μέσα στον ανοικτό μουσειακό χώρο της πόλης της Μονεμβασίας τα σωζόμενα μνημεία της (φρούριο, τείχη, σημαντικοί ναοί, σπίτια, δημόσια κτίρια, χαμάμ, στέρνες),αποτελούν τεκμήρια του παρελθόντος της και διηγούνται με γλαφυρότητα την ιστορική της διαδρομή.
Η μόνιμη έκθεση οργανώθηκε για να παρουσιάσει στο ευρύ κοινό αρχαιολογικά ευρήματα που προέκυψαν από περισυλλογές και ανασκαφικές έρευνες στο χώρο της Μονεμβασίας. Τα εκθέματα αποτελούν ιστορικές μαρτυρίες της ανθρώπινης δραστηριότητας καιτης καλλιτεχνικής ζωής που αναπτύχθηκε στη Μονεμβασιά, από τα παλαιοχριστιανικά χρόνια μέχρι την όψιμη Τουρκοκρατία, αλλά και υποδηλώνουν την επικοινωνία της Μονεμβασίας, εμπορική και πολιτισμική, με άλλες περιοχές.
Στόχος της έκθεσης είναι να δώσει στοιχεία αφενός για το δημόσιο βίο, μέσα από τη θεματική ενότητα των γλυπτών του δομημένου περιβάλλοντος, και αφετέρου για τον ιδιωτικό ή ατομικό βίο, μέσα από αντικείμ κεραμικής και μικροτεχνίας. Η έκθεση έχει πρωταρχικά παιδευτικό αλλά και πληροφοριακό χαρακτήρα και τα εκθέματα συνοδεύονται, εκτός από τις πινακίδες τους, και από ανάλογα δίγλωσσα επεξηγηματικά κείμενα. Η προτεινόμενη για τον επισκέπτη διαδρομή αρχίζει από τη βόρεια εσωτερική όψη του κτηρίου, με μία ομάδα γλυπτών του εξωτερικού χώρου: τα οικόσημα, δυτική συνήθεια που εισάγεται κατά τη Φραγκοκρατία (ανάγλυφο με το λέοντα της Βενετίας, πλάκα του 1525 με ανάγλυφο θυρεό) και τα γλυπτά που έχουν σχέση με το ζωτικό για την Καστροπολιτεία θέμα του νερού και της ύδρευσης (στόμιο στέρνας, πλάκα κρήνης κ.ά.)
μια άλλη ενδιαφέρουσα ομάδα είναι τα αρχιτεκτονικά γλυπτά εκκλησιών με σημαντικότερα τα προερχόμενα από την Αγία Σοφία, 12ου μ. Χ. αιώνα, τα οποία, λόγω των μετατροπών που υπέστη ο ναός κατά το παρελθόν, δεν είναι δυνατόν σήμερα να επανατοποθετηθούν σ' αυτόν (περιθύρωμα, τμήμα εικονοστασίου κ.?.). Ενδιαφέροντα είναι και τα γλυπτά στ? οποία είναι φανερή και δεύτερη χρήση, δεδομένου ότι το μάρμαρο ήταν υλικό δυσεύρετο και ακριβό.
Στο νότιο εσωτερικό τοίχο του μουσείου έχει ανασυντεθεί και εκτίθεται μαρμάρινο τέμπλο του τέλους του 11ου αιώνα, προερχόμενο από ναό των μεσοβυζαντινών χρόνων, τον παλαιότερο από τους ναούς του Κάστρου, ο οποίος αποκαλύφθηκε τα τελευταία χρόνια μετά από ανασκαφικ? έρευνα.
Η έκθεση ολοκληρώνεται με τις προθήκες όπου εκτίθενται κεραμικά, οικιακά σκεύη και αντικείμενα προσωπικής χρήσης, όπως είναι τα είδη καπνιστού. Με άξονα την καθημερινή ιδιωτική ζωή εκτίθενται τρεις ομάδες αντικειμένων: επιτραπέζια σκεύη, σκεύη σχετικά με υγρά και σκεύη σχετικά με φωτιά.
Η λειτουργία της αρχαιολογικής Συλλογής και ως χώρου υποδοχής και προσανατολισμού του επισκέπτη μέσα στο Κάστρο υποστηρίζεται από το χάρτη στο κέντρο της αίθουσας, όπου εικονίζονται τα κυριότερα μνημεία και προτεινόμενες διαδρομές.
Πηγή: ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ
odysseus.culture.gr