Η Μονή των Αγίων Τεσσαράκοντα Μεγαλομαρτύρων έχει κτιστεί σε μία περιοχή που χαρακτηρίζεται από σπάνιο φυσικό κάλλος.
Σε απόσταση 15 λεπτών βορειοανατολικά από τη νέα Μονή βρίσκεται η παλαιά Μονή, κτισμένη σε μια φυσική χαράδρα δίπλα στα ήρεμα νερά του χειμάρρου Σωφρόνη.
Το μοναστηριακό συγκρότημα αποτελεί μία ολόκληρη μοναστική πολιτεία με κελλιά για τους Μοναχούς, το Ναό (το Καθολικό), αποθήκες για τα τρόφιμα, Τραπεζαρία των Μοναχών και άλλους μοναστηριακούς χώρους.
Σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή, η οποία σώζεται μέσα στο σπηλαιώδη Ναό του παλαιομονάστηρου, η Μονή φαίνεται ότι κτίστηκε το έτος 1305 επί Αυτοκράτορος του Βυζαντίου Ανδρονίκου του πρεσβύτερου (1283-1328)
Ο Ναός (το Καθολικόν της παλαιάς μονής ή παλαιομονάστηρον) είναι όπως είπαμε σπηλαιώδης, δηλαδή ένα φυσικό σπήλαιο έχει διαμορφωθεί σε Ναό.Στο βάθος του σπηλαίου είναι τοποθετημένη η Αγία Τράπεζα, ενώ όλες οι επιφάνειες είναι αγιογραφημένες από το σπουδαίο Λακεδαιμόνιο αγιογράφο Κωνσταντίνο Μανασσή, όπως αναφέρει σχετική σωζόμενη επιγραφή.
Το σύνολο των τοιχογραφιών είναι αξιόλογο, η θεματολογία εκτεταμένη και τα χρώματα πλούσια, ζεστά και κατανυκτικά. Ξεχωρίζει για τη σπάνια εκφραστικότητά του το Μαρτύριο των Αγίων Τεσσαράκοντα.
Πιθανολογείται ότι η παλαιά Μονή μάλλον κτίστηκε για να φιλοξενήσει προϋπάρχουσα μοναστική Αδελφότητα.
Η μόνη πρόσβαση που είχε η Παλαιά Μονή προς τον έξω κόσμο, ήταν ένα μονοπάτι με κατεύθυνση προς δυσμάς.
Σιγά - σιγά η περιοχή όπου βρίσκονταν τα μοναστηριακά κτήματα, αμπέλια, ελαιώνες κ.α., καθώς και ο σταύλος των ζώων αρχικά απετέλεσε Μετόχι της Παλαιάς Μονής και στη συνέχεια κατέληξε να γίνει η νέα Μονή, η οποία αντικατέστησε την Παλαιά.
Εκτός από κάποια παλαιά κτίρια, προστέθηκαν και νεώτερα κτίρια.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει η παλαιά τραπεζαρία της νέας μονής, η οποία ήταν αγιογραφημένη. Επίσης ο φώκος (focus: εστία)ή φωτάναμμα, ένα κυκλικό οικοδόμημα με ένα τεράστιο τζάκι στη μέση, όπου οι μοναχοί κάθονταν επάνω στα κτιστά καθίσματα εφαπτόμενα στους τοίχους και ζεσταίνονταν εκ περιτροπής. Ο φώκος των Αγίων Σαράντα αποτελεί σπάνια περίπτωση και το γεγονός αυτό επισημαίνεται και στη σχετική βιβλιογραφία.
Τέλος στη νότια πλευρά τής Μονής και συγκεκριμένα στο ανατολικό άκρο της πτέρυγας υπήρχε πύργος τετραόροφος εφοδιασμένος με πολεμοθυρίδες (πιθανότατα καταχύστρες, από όπου χυνόταν καυτό λάδι στους επιδρομείς) και σκοπιές. Σήμερα σώζονται οι τρεις από τους τέσσερις ορόφους, εκ των οποίων ο τρίτος έχει μετατραπεί σε Μουσείο της Μονής.
Το Καθολικό της νέας Μονής, μεγαλόπρεπο κτίσμα της μεταβυζαντινής περιόδου που κρίστηκε το 1620 είναι σταυροειδής με τρούλο. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η τοιχοδομία του Ναού, για το κτίσιμο του οποίου αξιοποιήθηκαν τεμάχια πλακών από άλλους Ναούς, μαρμάρων από κτίσματα της κλασικής αρχαιότητος καθώς και μαρμάρινες πλάκες ενεπίγραφες ή άλλες με ανάγλυφες διακοσμήσεις οι οποίες είναι εντοιχισμένες στους εξωτερικούς τοίχους του Καθολικού.
Οι αγιογραφίες του Ναού αποτελούν ένα θαύμα της βυζαντινής ζωγραφικής και αγγίζουν τα όρια της υψηλής τέχνης. Σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή του καθολικού, τις αγιογραφίες εξετέλεσε ο περίφημος εκ Ναυπλίου καταγόμενος αγιογράφος Γεώργιος Μόσχος. Εντυπωσιάζουν τον επισκέπτη το πλήθος των θεμάτων, ο πλούτος των χρωμάτων, η βαθιά έκφραση αλλά και η χάρη στη στάση και την κίνηση των εικονιζόμενων αγίων και τέλος η ισορροπία και η αρμονία των πολυπρόσωπων συνθέσεων. Εντυπωσιακό είναι το ξυλόγλυπτο τέμπλο και ο επίσης ξυλόγλυπτος Αρχιερατικός θρόνος με τα υπέροχα διακοσμητικά θέματα και τις εμφανείς επιδράσεις της τεχνοτροπίας μπαρόκ σε μερικά σημεία.
Πλησίον του Καθολικού της Μονής βρίσκεται το παρεκκλήσιο της Ζωοδόχου Πηγής (Παναγίας της Χρυσοπηγής), κτίσμα του 1707 και έξω από τον περίβολο της Μονής, σε απόσταση 300 μέτρων περίπου ο κοιμητηριακός Ναός, αφιερωμένος στους Αγίους Πάντες.
Στη Μονή σώζονται αξιόλογα ιερά κειμήλια, όπως ξυλόγλυπτοι σταυροί, άγια δισκοπότηρα, αργυρές λειψανοθήκες με ανάγλυφες διακοσμήσεις, άμφια, ευαγγελιστάρια, κηροπήγια, ασημένιοι δίσκοι, χειρόγραφοι συναξαριστές, αρχαίες εικόνες και μία μαρμάρινη κολυμβήθρα, όπου τελούσαν το Μεγάλο αγιασμό των Θεοφανείων.
Επίσης εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η Βιβλιοθήκη της Μονής, η οποία διαθέτει πολυάριθμους χειρόγραφους κώδικες.
Η προσφορά της Μονής στον Απελευθερωτικό αγώνα του Έθνους κατά την παλιγγενεσία του 1821 υπήρξε μεγάλη και ανεκτίμητη.
Η μονή πανηγυρίζει στις 9η Μαρτίου, εορτή των Αγίων Τεσσαράκοντα Μεγαλομαρτύρων και δέχεται πλήθη προσκυνητών.
Συντάκτης: Φωτεινή Αναστασοπούλου