Η Μονή της Πέτρας, είναι μεγαλόπρεπο κτίσμα της Βυζαντινής περιόδου και βρίσκεται στην πλαγιά δασώδους λόφου, ακριβώς απέναντι και ΝΑ από το φρούριο και τον οικισμό της Πέτρας, σε απόσταση 2 περίπου χιλιομέτρων.
Στο παρελθόν η πλουσιότατη μονή της Παναγιάς της Πέτρας υπαγόταν απ` ευθείας στο Πατριαρχείον (Σταυροπηγιακή) ενώ η περιουσία της μονής εις δάση και κτήματα περιελάμβανε ολόκληρα χωριά.
Η εκκλησία της μονής αφιερωμένη στα Εισόδια της Θεοτόκου, είναι άγνωστο πότε ακριβώς ιδρύθηκε. Πέτρινη επιγραφή, τοποθετημένη πάνω από τη δυτική είσοδο του καθολικού, φέρει τη χρονολογία 1134, ενώ στα 1151 αναφέρεται ανακαίνισή του.
Αυτό επιβεβαιώνεται και από σωζόμενη σχεδόν εξ` ολοκλήρου κτιτορική επιγραφή που αποτελείται από 4 στίχους πάνω σε πλάκα που βρίσκεται στο δάπεδο της εκκλησίας μπροστά στο δεσποτικό.
"λαμπρά(ν) συν Θεώ
Νικήτας ανήγειρεν ο Πέτρας θύτης
άνθ' ων περ αιτεί λύσιν αμπλακημάτων
εν έτ(ει) τω ΧΝΘ` ιν (δικτιώνος) ιδ'"
Η χρονολογία 1151 είχε αναγραφεί και με αραβικούς αριθμών επί ψευδοπαραθύρου εις την πρόοψιν της εκκλησίας.
Η σημερινή εκκλησία της μονής οικοδομήθηκε το 1754 και επισκευάστηκε το 1815. Στους τοίχους της υπάρχουν εντοιχισμένα παλαιοχριστιανικά και βυζαντινά γλυπτά, ανάμεσα στα οποία μαρμάρινη απεικόνιση του Αγίου Δημητρίου (ίσως του 14ου αιώνα).
Η μονή διεδραμάτισε σημαντικό ρόλο στους αγώνες του Έθνους, αφού στην περιοχή της διεξήχθησαν αρκετές μάχες. Στα 1798, σε μάχη που έγινε κοντά στο μοναστήρι σκοτώθηκε απ΄ τον Τουρκαλβανό Γιουσουφ Αράπη ο καπετάν Τόλιος Λάζος, θείος του Λιβαδιώτη αγωνιστή Γεωργάκη Ολύμπιου.
Ο επίσκοπος Κίτρους Νικόλαος Λούσης από το μοναστήρι της Πέτρας εξέδωσε στις 4 Μαρτίου 1878 την Προκήρυξη της Προσωρινής Κυβέρνησης της Μακεδονίας (συγκροτημένης στο Λιτόχωρο στις 19 Φεβρουαρίου, μέλος της οποίας υπήρξε και ο ιερομόναχος της Μονής Νικηφόρος) προς το χειμαζόμενο λαό της, και μέσα στη Μονή, μαζί με τον ιερομόναχό της παπά - Αθανάσιο Γεωργίου, ευλόγησε το λάβαρο της επανάστασης.
Σήμερα, από την Παλαιά Μονή έχει διατηρηθεί το καθολικό, ενώ τα γύρω κτίσματα έχουν μετατραπεί σε εγκαταστάσεις όπου φιλοξενούνται ασθενείς με ψυχικά προβλήματα.
Συντάκτης: Φωτεινή Αναστασοπούλου