Η Μονή Σωτήρος Μουτσιάλης βρίσκεται στους πρόποδες των Πιερίων πάνω από τον ποταμό Αλιάκμονα, λίγο πιο πέρα από την Σκήτη του Τιμίου Προδρόμου στο μετόχι της οποίας ανήκει. Η πρόσβαση στη μονή είναι εύκολη καθώς βρίσκεται πολύ κοντά στον παραποτάμιο ασφαλτοστρωμένο δρόμο, σε μια στροφή στο 11ο χιλιόμετρο.
Το μοναστήρι ιδρύθηκε στα μέσα το 18ου αιώνα και λειτούργησε ως ανδρώος μονή.
Ή λέξη Μουτσιάλη με την οποία προσονομάζεται η μονή είναι τοπωνύμιο, πού δηλώνει τον τόπο όπου υπάρχουν πολλά νερά, ή τον βαλτότοπο. Πράγματι, το μοναστήρι γειτονεύει με τον ποταμό Αλιάκμονα, αλλά και με πολλές πηγές και ρυάκια πού κατεβαίνουν από τις πλαγιές των Πιερίων.
Το μοναστήρι καταστράφηκε εντελώς την περίοδο 1946-49. Μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1980, σωζόταν ο αρχικός περίβολος του μοναστηρίου, που όμως είχε αρχίσει να καταρρέει.
Το μοναστηριακό συγκρότημα είχε σχήμα ορθογώνιου παραλληλόγραμμου και ήταν περιφραγμένο με μαντρότοιχο, χτισμένο με ογκώδεις πουρόπετρες.
Από το παλιό συγκρότημα σώζεται σήμερα το καθολικό δηλαδή η εκκλησία του μοναστηριού, το οποίο βρίσκεται στη μέση της αυλής της μονής και είναι αφιερωμένο στην Μεταμόρφωση του Σωτήρος. Αρχιτεκτονικά, στην σημερινή της μορφή, η εκκλησία είναι μία τρίκλιτη βασιλική, με ξύλινες κολώνες και λιτό τέμπλο, που χωρίζει τον κυρίως ναό από το υπερυψωμένο κατά μία βαθμίδα ιερό στα ανατολικά.
Στην αψίδα του ιερού βήματος σώζεται τοιχογραφία με την Πλατυτέρα των Ουρανών, η οποία όμως είναι πολύ κατεστραμμένη, μάλλον από φωτιά. Στην κόγχη της προθέσεως σώζεται μισή η γνωστή παράσταση "Άκρα Ταπείνωση".
Στο κέντρο του κυρίως ναού, απέναντι από τον δεσποτικό θρόνο, στο δάπεδο, υπήρχε ομφάλιο, μαρμάρινη δηλαδή πλάκα με σκαλισμένο δικέφαλο αετό, το οποίο σήμερα δε σώζεται.
Στον βόρειο τοίχο ανοίγεται μία στενή βοηθητική πόρτα. Στα δυτικά, δύο σκαλοπάτια χαμηλότερα, υπάρχει ευρύχωρος νάρθηκας, με χαρακτηριστικό μακεδονίτικο βοτσαλωτό δάπεδο και καμάρες.
Οι τοίχοι του νάρθηκα είναι κατάγραφοι από τοιχογραφίες. Θέμα τους, η Δευτέρα Παρουσία του Κυρίου και η Μέλλουσα Κρίση.
Επάνω ακριβώς από την βασιλική πύλη υπάρχει παράσταση ένθρονου Χριστού σε αψίδωμα, ενώ έξω από το αψίδωμα βρίσκονται οι δεόμενες μορφές της Παναγίας και του Προδρόμου. Σώζεται και μία επιγραφή, με μαύρο χρώμα, στην οποία παλαιότερα διακρινόταν ή χρονολογία, 1875, και ένα όνομα, μάλλον Αθανασίου.
Ανάμεσα στις καμάρες της νότιας πλευράς υπάρχει ή τοιχογραφία του Αγίου Συμεών του Στυλίτη, επάνω στον στύλο του που φέρει ίχνη καταστροφής από πυρκαγιά.
Η πόρτα της εκκλησίας στα δυτικά είναι ή παλαιά, πολύ χαμηλή ενώ το πάτωμα του κυρίως ναού υψηλό, δύο τρία σκαλοπάτια πάνω από το πάτωμα του νάρθηκα.
Από την αρχική εκκλησία σώζεται ένα μαρμάρινο μανουάλι με την βάση του, μία μαρμάρινη φιάλη αγιασμού και ένας σιδερένιος σταυρός. Τα αρχιτεκτονικά στοιχεία πού διασώθηκαν μέχρι σήμερα καθώς και τα λίγα μαρμάρινα μέλη, χρονολογούν με μεγάλη πιθανότητα την αρχική οικοδομή της εκκλησίας περί το 1770. Την ίδια εποχή ή κάπως νωρίτερα, πάντως στο β' μισό του 18ου αιώνα, πρέπει να ιδρύθηκε και το μοναστήρι.
Η εκκλησία της Μουτσιάλης, παλιά καλύπτονταν με τρούλο, πράγμα σπάνιο για την εκκλησιαστική αρχιτεκτονική της Ημαθίας. Ό τρούλος, πιεζόμενος από το αιώνιο βάρος των πλακών, με τις όποιες ήταν σκεπασμένος, και από τις καιρικές συνθήκες, κατέπεσε στις 26 Οκτωβρίου 1955. Σώζονται μόνον δύο παραστάδες, στον βόρειο τοίχο του ναού.
Συντάκτης: Φωτεινή Αναστασοπούλου