Η Μονή της Παναγίας Σουμελά, το αδιαμφισβήτητο πνευματικό κέντρο του Ποντιακού Ελληνισμού, βρίσκεται στις πλαγιές του Βερμίου, πλησίον του χωριού Καστανιά.
Ιστορία, παράδοση και θρύλος σμίγουν στο φημισμένο και ιερό σύμβολο του Πόντου, την Παναγία Σουμελά. Η παράδοση διηγείται ότι ο Ευαγγελιστής Λουκάς χάραξε τη μορφή της Παναγίας πάνω σε ξύλο.
Η ξακουστή μονή ιδρύθηκε στα τέλη του 4ου αιώνα (380- 386) στο όρος Μελά της Τραπεζούντας, το μοναστήρι της Παναγίας Σουμελά, από τους μοναχούς Βαρνάβα και Σωφρόνιο. Με μοναδικά εφόδια την πίστη, την επιμονή και την εργατικότητα, οι δυο ερημίτες μοναχοί, κατόρθωσαν να χτίσουν την εκκλησία της Σουμελιώτισσας, σκαλιστή μέσα στο βουνό. Η μονή έγινε γνωστή ως Παναγία Σουμελά (παραφθορά: εις του Μελά-στου Μελά-Σουμελά).
Μέχρι το 1922, υπήρξε ο οδηγός, ο παρηγορητής, ο συμπαραστάτης, το καταφύγιο και ο εμψυχωτής των Ελληνοποντίων. Υπήρξε επίσης ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες διατήρησης της ελληνικής γλώσσας και ταυτότητας, καθώς και της αναζωπύρωσης της εθνικής και θρησκευτικής συνείδησης των πιστών.
Μετά τη Μικρασιατική καταστροφή και τον ξεριζωμό, ερήμωσε η μονή της Σουμελιώτισσας. Με την ανταλλαγή, τα ιερά κειμήλια παραχώθηκαν, και το 1931 τα ξέθαψε και τα έφερε στην Ελλάδα ο Αμβρόσιος ο Σουμελιώτης, ύστερα από ενέργειες του πρωθυπουργού Ελευθέριου Βενιζέλου προς την τουρκική κυβέρνηση του Ισμέντ Ινονού.
Από το 1952, αρχίζει η ελλαδική ιστορία της Παναγίας Σουμελά καθώς το 1951-1952 άρχισε η ανέγερση της Μονής.
Από το 1952 που χτίστηκε ο μικρός ναός, η εικόνα της Παναγίας ενθρονίστηκε στο νέο της θρόνο.
Χάρη στην ευλάβεια και τη θεοσέβεια των Ποντίων και φιλοποντίων, δημιουργήθηκαν διάφορα κτίρια στο μοναστηριακό συγκρότημα. Η διοίκηση της Παναγίας Σουμελά, φρόντισε για τη δημιουργία μουσειακής συλλογής αποτελούμενης από ιερά σκεύη, εικόνες και άμφια, καθώς και για τη δημιουργία αξιόλογης βιβλιοθήκης.
Σήμερα το κτιριακό συγκρότημα περιλαμβάνει δυο ναούς, δέκα ξενώνες με 620 κρεβάτια, ένα εστιατόριο, δυο τουριστικά περίπτερα, βρύσες, τηλέφωνα, ηλεκτρικό φως, χώρους στάθμευσης, πλατεία, εκατοντάδες καλλωπιστικά και καρποφόρα δέντρα.
Κάθε χρόνο, το τριήμερο του Δεκαπενταύγουστου, είναι πρωτοφανής η συρροή χιλιάδων προσκυνητών από όλα τα διαμερίσματα της χώρας και το εξωτερικό. Η περιφορά της Εικόνας, μέσα στο χώρο του ιερού προσκυνήματος, γίνεται με βυζαντινή μεγαλοπρέπεια και σύμφωνα με την Ορθόδοξη Παράδοση και είναι μια από τις πιο συγκινητικές και κατανυκτικές ακολουθίες.
Συντάκτης: Φωτεινή Αναστασοπούλου