Το μοναστήρι της Παναγίας Ακρωτηριανής είναι από τα σπουδαιότερα και τα ιστορικότερα της Κρήτης. Μετονομάστηκε σε Τοπλού στην Τουρκοκρατία γιατί διέθετε από την εποχή της Ενετοκρατίας ένα κανόνι (στα τουρκικά τοπ) και είχε φρουριακή μορφή, είτε από την ονομασία "Το Πλούσιο Μοναστήρι". Σήμερα ο λαός το λέει "Μεγάλο Μοναστήρι". Βρίσκεται 10 χλμ. ανατολικά από τη Σητεία. Τα τελευταία χρόνια γίνονται σοβαρές εργασίες αναστήλωσης της μονής.
Το Καθολικό της μονής, που τιμάται στο Γενέθλιο της Θεοτόκου και στον Άγιο Ιωάννη τον θεολόγο ιδρύθηκε το 14. αϊ. όπως δείχνουν οι τοιχογραφίες. Στο τέλος του 16. αϊ. το μοναστήρι είχε πάρει τη φρουριακή του μορφή, είχε αποκτήσει πλούτο και κύρος και είχε ιδρύσει πολλά μετόχια σε όλη την Κρήτη. Στις αρχές του 17. αϊ. ανακαινίστηκε από τον ηγούμενο Γαβριήλ Παντόγαλο. Τούρκοι το κατάλαβαν το 1646, το λεηλάτησαν και το διέλυσαν. Το 1704 η Μονή ανακηρύχτηκε Σταυροπηγιακή, αλλά άργησε να αναλάβει. Στην Τουρκοκρατία υπέφερε αντίποινο, από τους Τούρκους γιατί ήταν καταφύγιο των επαναστατών. Λεηλατήθηκε στα χρόνια της Επανάστασης του 1821. Ανάλαβε πάλι στο μέσο του 19 αι. και απόκτησε πλούτη και κύρος. Στα δυτικά υπάρχει η Πόρτα της Λότζιας από την οποία μπαίνει κανείς σε μια τειχισμένη αυλή, όπου βρίσκονταν οι βοηθητικοί χώροι της Μονής Από την αυλή περνά κανείς στον κυρίως χώρο της Μονής με ένα καμαρωτό διάδρομο που έχει δυο πόρτες: την Πόρτα του Τροχού, πάνω από την οποία υπάρχει ο φονιάς ή ζεματίστρια, και μια εσωτερική με ανάγλυφο σταυρό που τον στηρίζουν δελφίνια. Στο δίκλιτο ναό είναι φανερή η δυτική αρχιτεκτονική επίδραση. Στο δυτικό εξωτερικό τοίχο υπάρχουν εντοιχισμένα ανάγλυφα του 17ο αι. (1619.) και η περίφημη επιγραφή με τη "Διαιτησία των Μαγνητών". Στο εσωτερικό του παλιότερου κλίτους σώζονται θαυμάσιες τοιχογραφίες του 14ου και 15ου αι, που διατηρήθηκαν αποσπασματικά.
Συντάκτης: Φωτεινή Αναστασοπούλου
