Η Μονή Βελλάς βρίσκεται σε λόφο κοντά στον ποταμό Καλαμά, απέχοντας 35 χιλιόμετρα από τα Ιωάννίνα ενώ είναι κοντά στο Καλπάκι. Το όνομά της το οφείλει στην ομώνυμη βυζαντινή πόλη, η οποία βρισκόταν σε λόφο κοντά στον Καλαμά και μέχρι τον 17ο αι ήταν κατοικημένη Σήμερα μπορεί κανείς να δει τα ερείπια της βυζαντινής πόλης και του κάστρου στη θέση "Παλιοβελλά".
Η Μονή είναι αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου και ιδρύθηκε κατά τον 11ο αι. Το σημερινό καθολικό είναι κτίσμα του 18ου αι., ενώ τα στοιχεία που βοηθούν στη χρονολόγησή του είναι σφραγίδα της Μονής με τη χρονολογία 1732 και επιγραφή στο υπέρθυρο του καθολικού όπου μνημονεύεται το έτος 1745 ως έτος ίδρυσής του. Η δαπάνη για την ανοικοδόμηση και τοιχογράφηση του καθολικού της Μονής έγινε από τον επίσκοπο Βελλάς Γερμανό, ενώ ως αγιογράφοι αναφέρονται ο Κωνσταντίνος, ο Αναστάσιος και ο Ιωάννης.
Εσωτερικά ο ναός είναι κατάγραφος με τοιχογραφίες. Η πρώτη φάση της τοιχογράφησης της εκκλησίας χρονολογείται το 1601/2, και έγινε μάλλον από Χιοναδίτες ζωγράφους. Η δεύτερη τοιχογράφηση είναι του 1838, έργο των ζωγράφων Δημητρίου και Χριστοδούλου από τα Δολιανά. Το εικονογραφικό πρόγραμμα και των δύο φάσεων είναι το τυπικό. Στο Ιερό και το νάρθηκα σώζονται παραστάσεις των τριών κτητόρων. Ο ναός κοσμείται επίσης με ξυλόγλυπτο τέμπλο.
Το εικονογραφικό πρόγραμμα της Μονής είναι πλούσιο ενώ στο καθολικό εικονογραφούνται επίσης Έλληνες φιλόσοφοι (Πλάτων, Σόλων, Πλούταρχος, Αριστοτέλης). Υπάρχουν δε φορητές εικόνες με την χρονολογία 1790.
Η Μονή κατά το παρελθόν κατείχε μεγάλη κτηματική περιουσία στη γύρω περιοχή αλλά ακόμη και στη Ρουμανία, γεγονός που συντέλεσε στην ακμή της μέχρι τα προεπαναστατικά χρόνια. Στα 1817 οι μοναχοί εγκατέλειψαν την μονή και κατέφυγαν στην Κέρκυρα, φοβούμενοι τον Αλή Πασά στον οποίο είχαν αρνηθεί παραχώρηση της εκκλησιαστικής περιουσίας, με αποτέλεσμα να παρουσιάζει την εποχή αυτή εικόνα εγκατάλειψης. Η Μονή έγινε σταυροπηγιακή το 1863. Σπουδαίο κειμήλιό της αποτελεί το χειρόγραφο Ευαγγέλιο του Ματθαίου από την Πωγωνιανή.
Το 1911 στη Μονή Βελλάς ιδρύθηκε το Ιεροδιδασκαλείο για την εκπαίδευση ιερέων και δημοδιδασκάλων, οι οποίοι θα υπηρετούσαν στην ακριτική περιοχή της μητρόπολης. Το Ιεροδιδασκαλείο λειτούργησε (αργότερα με τη μορφή ανωτέρας εκκλησιαστικής σχολής) μέχρι και το 1989. Σήμερα στη μονή λειτουργεί Εκκλησιαστικό Λύκειο. Υπάρχουν κοιτώνες για 200 μαθητές και τραπεζαρία για 300, καθώς και άλλα κτίρια. Στην περιοχή της μονής υπάρχει η ομώνυμη πηγή, μια από τις κύριες του Καλαμά και εγκαταλελειμμένοι μύλοι.
Συντάκτης: Φωτεινή Αναστασοπούλου