Η Μονή Αγίου Νικολάου Φιλανθρωπηνών (ή του Σπανού) ιδρύθηκε στους υστεροβυζαντινούς χρόνους. Το 1291/2 ανακαινίστηκε το καθολικό της Μονής από τον Μιχαήλ Φιλανθρωπηνό, όπως αναφέρεται και σε επιγραφή που σώζεται εσωτερικά στο υπέρθυρο του κυρίως ναού. Γνώρισε την μεγαλύτερη ακμή της τον 16ο αιώνα. Το καθολικό ανακαινίστηκε, επεκτάθηκε και τοιχογραφήθηκε, σε τρεις φάσεις (1531/2, 1542, 1560).
Από το μοναστηριακό συγκρότημα σήμερα σώζεται το καθολικό, τμήμα των κελλιών και της Τράπεζας στη ΝΑ άκρη του καθολικού. Ο ναός του καθολικού διακρίνεται από λιτή αρχιτεκτονική γραμμή, είναι μονόχωρος, καμαροσκεπής, ενώ έχει επίσης καμαροσκεπή νάρθηκα (λιτή) και τρεις εξαρτικούς (εξωνάρθηκες) που τον περιστοιχίζουν σε σχήμα Π. Το εξωτερικό του καθολικού της μονής δεν έχει κεραμοπλαστικό διάκοσμο. Μια αρχιτεκτονική ιδιαιτερότητα είναι το ημικύκλιο της κόγχης το οποίο διαμορφώνεται εσωτερικά ενώ εξωτερικά εγγράφεται σε ορθογώνιο, δίνοντας μια διαφορετική πλαστική εικόνα στην ανατολική πλευρά του ναού.
Το εσωτερικό του είναι κατάγραφο με τοιχογραφίες εξαιρετικής τέχνης. Διακρίνονται τρεις φάσεις τοιχογράφησης του ναού: κατά τις δυο πρώτες ιστορήθηκε ο κυρίως ναός (1531/2, 1542), ενώ στην τρίτη φάση τοιχογραφήθηκε ο νάρθηκας και οι τρεις εξωνάρθηκες. Το εικονογραφικό πρόγραμμα του κυρίως ναού περιλαμβάνει το Χριστολογικό κύκλο, -τα Πάθη, τα Εωθινά Ευαγγέλια και τα Θαύματα- σκηνές από τον Θεομητορικό και το λειτουργικό κύκλο καθώς και ολόσωμους αγίους.
Το εικονογραφικό πρόγραμμα του κυρίως ναού περιλαμβάνει το Χριστολογικό κύκλο, -τα Πάθη, τα Εωθινά Ευαγγέλια και τα Θαύματα- σκηνές από τον Θεομητορικό και το λειτουργικό κύκλο καθώς και ολόσωμους αγίους. Επιβλητική είναι η μορφή του Παντοκράτορα που κοσμεί τον τρούλο, ενώ αξιοσημείωτη είναι και η ζωγραφική σύνθεση πάνω από το Άγιο Βήμα της Θείας Λειτουργίας. Εντύπωση προκαλούν οι τοιχογραφίες (16ος αιώνας) αρχαίων Ελλήνων που απεικονίζονται στον εξωνάρθηκα της Μονής Φιλανθρωπηνών της Νήσου των Ιωαννίνων. Πρόκειται για τους Σόλωνα, Πλάτωνα, Θουκυδίδη,.Αριστοτέλη, και Πλούταρχο, οι οποίοι θεωρούνταν προφήτες της θύραθεν παιδείας, απεικόνιση που συμβολίζει την οικουμενικότερη διάσταση που πήρε κατά τον 16 ο αι. η χριστιανική διδασκαλία και την προσπάθεια σύνδεσης του Χριστιανισμού και της Αρχαίας Σκέψης.
Η μονή Φιλανθρωπηνών αποτελεί το σημαντικότερο ίσως μοναστηριακό συγκρότημα από αυτά που υπάρχουν στο Νησί των Ιωαννίνων. Σήμερα η μονή αποτελεί ένα από τα αξιοθέατα του Νησιού των Ιωαννίνων, ενώ ο ναός λειτουργείται ορισμένες φορές το χρόνο. Το Νησί, στη λίμνη Παμβώτιδα, κατά τη βυζαντινή εποχή υπήρξε σημαντικό μοναστικό κέντρο και σώζονται άλλες επτά μονές διαφόρων εποχών πάνω στο νησί. Οι Τούρκοι το ονόμαζαν Κιαφίρ Αντασί που σημαίνει νησί των απίστων, διότι του είχαν παραχωρηθεί ειδικά προνόμια και δεν κατοικήθηκε ποτέ από Μουσουλμάνους.
Συντάκτης: Φωτεινή Αναστασοπούλου