Το κυριότερο μεσαιωνικό μνημείο της Κω είναι το κάστρο, που βρίσκεται στην είσοδο του λιμανιού, με κάτοψη σε σχήμα ορθογώνιο και αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα επιβλητικής αμυντικής αρχιτεκτονικής της εποχής του.
Χτίστηκε από τους Ιππότες του Τάγματος του Αγίου Ιωάννου της Ιερουσαλήμ, οι οποίοι κατέλαβαν το νησί το 1314, πάνω σε νησάκι στη νότια πλευρά του λιμανιού της Κω και επικοινωνούσε με μια κινητή γέφυρα με την περιτειχισμένη πόλη της, τη «Χώρα», που κατελάμβανε το σημερινό αρχαιολογικό χώρο της αρχαίας Αγοράς και του Λιμένος. Όπως είναι γνωστό, οι Ιππότες του Τάγματος του Αγ. Ιωάννου της Ιερουσαλήμ, αφού εκδιώχθηκαν από τους Αγίους Τόπους κατέληξαν στην Ρόδο και οργάνωσαν στην περιοχή ένα αμυντικό σύστημα με σκοπό την ασφαλή μετακίνηση των προσκυνητών και των περιηγητών προς τους Αγίους Τόπους. Ο κίνδυνος των Οθωμανικών εισβολών και των πειρατικών επιδρομών καθιστούν το κάστρο της Νεραντζιάς ένα από τα πιο σημαντικά προπύργια του δυτικού πολιτισμού. Πρώτη γραπτή μαρτυρία για την ύπαρξη του κάστρου γίνεται το 1431, σε μια αναφορά για την αποστολή φρουράς αλλά η παλαιότερη αρχιτεκτονική μορφή του δεν χρονολογείται πριν τα μέσα του 15ου αι.
Η κατασκευή και επισκευή των οχυρωματικών έργων στη Νεραντζιά κατά τη περίοδο της Ιπποτοκρατίας (1337-1522) μπορεί να διακριθεί σε δύο φάσεις, που οφείλονται στην μετάβαση από την χρήση των παραδοσιακών όπλων στη χρήση των όπλων με πυρίτιδα μετά τα μέσα του 15ου αιώνα. Έτσι στην πρώτη οικοδομική φάση τοποθετείται ο ορθογώνιος εσωτερικός περίβολος με ευθύγραμμα τείχη και γωνιαίους κυκλικούς πύργους, ενώ μετά τα μέσα του 15ου αι. ενισχύεται η οχύρωση με την οικοδόμηση του εξωτερικού περιβόλου, με τείχη σκαρπωτά και εντυπωσιακούς προμαχώνες. Μετά το 1522 και την κατάληψη της Ρόδου από τους Οθωμανούς, η Νεραντζιά παραδίδεται στην κυριαρχία του Σουλτάνου έως το 1912, όταν το νησί κατελήφθη από τους Ιταλούς.
Το κάστρο της Νεραντζιάς παρουσιάζει δύο βασικές χρονολογικές φάσεις που ανήκουν στην περίοδο της Ιπποτοκρατίας και εκτεταμένες επισκευές και συμπληρωματικά έργα στην περίοδο της Τουρκοκρατίας. Στην παλαιότερη φάση της Ιπποτοκρατίας ανήκει ο εσωτερικός περίβολος, που χρονολογείται σύμφωνα με τα εντοιχισμένα οικόσημα των Μεγάλων Μαγίστρων και των πρεκεπτόρων της Κω στο τρίτο τέταρτο του 15ου αιώνα. Διαχωρίζεται από τον εξωτερικό στη νότια, τη δυτική και βόρεια πλευρά με μια εσωτερική τάφρο. Η είσοδος προς τον εσωτερικό περίβολο ανοίγεται σε έναν τετράγωνο πύργο στη ΝΔ πλευρά του κάστρου και είναι κατασκευασμένη από μαρμάρινες παραστάδες και μαρμάρινο υπέρθυρο που φέρει το οικόσημο του Μεγάλου Μαγίστρου διοικητή του Τάγματος των Ιωαννιτών Ιπποτών d' Aubusson, καθώς και του διοικητή της Κω Carmadino. με τη χρονολογία 1478. Πάνω από την πύλη σώζεται καταχύστρα με λίθινα φουρούσια.
Ο διάδρομος της πύλης στεγάζεται από δέκα μονολιθικούς κίονες από γρανίτη, που προέρχονται από την παλαιοχριστιανική βασιλική του Λιμένος. Τα μεταπύργια αποτελούνται από κάθετη ισόδομη τοιχοποιία, που στέφεται με περίδρομο και ισχυρές επάλξεις. Στην κατασκευή τους χρησιμοποιείται άφθονο οικοδομικό υλικό από αρχαιότερα κτίρια καθώς και μαρμάρινες επιγραφές. Από τους τέσσερις γωνιαίους πύργους του εσωτερικού περιβόλου διασώζονται οι τρεις: Ο εξωτερικός περίβολος αποτελεί εξαίρετο δείγμα της εμπειρίας που είχαν αποκτήσει οι Ιωαννίτες στην εκτέλεση των οχυρωματικών έργων μετά την πολιορκία της Ρόδου από τους Τούρκους το 1480. Είναι ορθογώνιος με τέσσερις προμαχώνες στις γωνίες του, συμπαγείς κατασκευές με εξωτερική σκάρπα που έχει έντονη κλίση για τον αποστρακισμό των κανονιοβολισμών. Επικοινωνεί με τον εσωτερικό περίβολο με μια κεκλιμένη τοξωτή γέφυρα. Την ίδια περίοδο διαμορφώθηκε και η εξωτερική τάφρος της νότιας πλευράς. Επικοινωνούσε με την τειχισμένη μεσαιωνική πόλη, τη «Χώρα», με κινητή γέφυρα και είχε αρχικό πλάτος 33μ. Κατά την περίοδο της Ιταλοκρατίας διαμορφώθηκε σε μια πλατειά λεωφόρο, την σημερινή οδό των Φοινίκων.
Οι προμαχώνες του εξωτερικού περιβόλου εσωτερικά φέρουν θολωτούς διαδρόμους που οδηγούν σε πλευρικούς χώρους με κανονιοθυρίδες. Για την αντιμετώπιση της συγκέντρωσης καπνού πάνω από τις φωλέες των κανονιών κατασκευάστηκαν αεραγωγοί. Το δώμα των προμαχώνων διαμορφώνεται με ισχυρό παραπέτο και κανονιοθυρίδες. Ο πολυγωνικός προμαχώνας του D' Aubusson (1476-1503) είναι πιθανόν ο πρώτος που κατασκευάστηκε. Οι εργασίες άρχισαν το 1489 με σκοπό την προστασία της βόρεια πλευράς του κάστρου. Στη ΝΔ γωνία δεσπόζει στο λιμάνι της Κω ο προμαχώνας του Μεγάλου Μαγίστρου Fabrizio del Carreto (1513-1521), κυκλικής κάτοψης και με μόνα ανοίγματα τις κανονιοθυρίδες.
Στην ανατολική πλευρά του εξωτερικού περιβόλου βρίσκεται ο τετράγωνος προμαχώνας του D' Aubusson (1476-1503) με τετράγωνο περιμετρικό διάδρομο στο ισόγειο με εννέα κανονιοθυρίδες και αεραγωγούς για τον εξαερισμό και λίθινη κλίμακα που οδηγεί σε ένα πρώτο επίπεδο και στο δώμα. Τα μεταπρομαχώνια διαστήματα είναι κτισμένα με προσεγμένη λιθοδομή και στο μεγαλύτερο μέρος τους φέρουν σκάρπα. Απολήγουν σε παραπέτο με επάλξεις και περίδρομο με πλάτος ικανό για την μετακίνηση των ανδρών.
Συντάκτης: Φωτεινή Αναστασοπούλου