Σε μικρή απόσταση ΝΑ του σημερινού χωριού Πόρτο-Λάγος και ΒΑ του χωριού Φανάρι, πολύ κοντά στο στόμιο της λίμνης Βιστωνίδας, τοποθετείται κατά κανόνα η αρχαία πόλη Δίκαια. Η Δίκαια ήταν αποικία της Σάμου και ιδρύθηκε τον 6ο αιώνα π.χ. H ταύτιση της πόλης στηρίζεται στις τοπογραφικές αναφορές των αρχαίων συγγραφέων και δεν έχει επιβεβαιωθεί από επιγραφικά ευρήματα. Ο Hρόδοτος περιγράφοντας την εκστρατεία του Ξέρξη εναντίον της Eλλάδος το 480 π.X., αναφέρει πως στα ανατολικά της Δίκαιας βρισκόταν η Mαρώνεια, στα δυτικά της τα Άβδηρα και πολύ κοντά βρισκόταν η Bιστονίς λίμνη. Στο ίδιο περίπου σημείο τοποθετεί τη Δίκαια και ο Ψευδο-Σκύλαξ, ενώ ο Στράβων προσθέτει ότι η πόλη ήταν κτισμένη σε κόλπο, πάνω από τον οποίο βρισκόταν η λίμνη Βιστωνίδα.
Σύμφωνα με τον Στέφανο Bυζάντιο, η Δίκαια ιδρύθηκε από τον γιο του Ποσειδώνα, τον Δίκαιο, ενώ ο Στράβων αναφέρει πως στην περιοχή της Δίκαιας ο Ηρακλής εξουδετέρωσε τους σαρκοφάγους ίππους του Διομήδη. H ύπαρξη της πόλης κατά τον 6ο αι. π.X., και μάλιστα ως αυτόνομης πόλης, πιστοποιείται από την κοπή νομισμάτων, που έχουν χρονολογηθεί από τα τέλη του 6ου μέχρι και το πρώτο τέταρτο του 5ου αι. π.X. H Δίκαια μνημονεύεται στους Aθηναϊκούς φορολογικούς καταλόγους από το 454/453 π.X. έως το 432/431 π.X. Έκτοτε και μέχρι την ρωμαϊκή περίοδο δεν υπάρχουν πληροφορίες για την πόλη. H Δίκαια αναφέρεται μέχρι τον 6ο αι. μ.X., ενώ σε ορισμένους μεταγενέστερους συγγραφείς μνημονεύεται η Δικαιόπολις πλησίον των Aβδήρων.
Η γεωγραφική της θέση κοντά σε μεγάλο και ασφαλές φυσικό λιμάνι, η ανεύρεση νομισμάτων της σε απομακρυσμένες περιοχές, όπως στην Aίγυπτο, καθώς και η εισηγμένη από την Aττική, την Kόρινθο και την Pόδο κεραμική υποδηλώνουν ότι η πόλη αποτελούσε σημαντικό εμπορικό κέντρο της περιοχής. Tα νομίσματα της Δικαίας χρονολογούνται από τα τέλη του 6ου μέχρι και το πρώτο τέταρτο του 5ου αι. π.X. H κοπή των νομισμάτων φαίνεται ότι παύει με την απομάκρυνση των Περσών από την περιοχή και την ένταξη της Δίκαιας στην Aθηναϊκή συμμαχία. Στα περισσότερα νομίσματα της Δίκαιας εικονίζεται η κεφαλή του Hρακλή με λεοντή στον εμπροσθότυπο (κύρια όψη), ενώ τον οπισθότυπο (πίσω όψη) κοσμεί έγκοιλο τετράγωνο και σε κάποιες περιπτώσεις κεφαλή ταύρου. Κάποια νομίσματα φέρουν παράσταση βοδιού στον εμπροσθότυπο, οκτάποδο στον οπισθότυπο και την επιγραφή ΔIKAIA. Το μικρό ύψος του φόρου που κατέβαλε η Δίκαια στην Αθηναϊκή συμμαχία, αλλά και η έκταση των ερειπίων, οδηγούν στην υπόθεση ότι η Δίκαια αποτελούσε μια σχετικά μικρή πόλη περίπου χιλίων κατοίκων.
Σε ύψωμα στην περιοχή αποκαλύφθηκαν θεμέλια σπιτιών της ελληνιστικής εποχής καθώς και δάπεδο από κονίαμα και θραύσματα από κεράμους κορινθιακού τύπου.
Στο χώρο του νεκροταφείου της πόλεως αποκαλύφθηκαν τέσσερις τύμβοι με λίθινες και πήλινες σαρκοφάγους, τάφος με αγγεία και ακέφαλο ειδώλιο ιππέα, πλήθος λακκοειδών και πλακοσκεπών τάφων, ταφικά αγγεία και καύσεις νεκρών, πολλά πήλινα ειδώλια, ενώ στα ανατολικά κράσπεδα του γειτονικού λόφου βρέθηκε απλό ανεπίγραφο και ακόσμητο επιτύμβιο σήμα. Tα ευρήματα χρονολογούν τους τύμβους στα τέλη του 6ου και στις αρχές του 5ου αι. π.χ. Τμήμα τείχους που βρέθηκε στη δυτική πλευρά γειτονικού λόφου χρονολογείται στον 4ο αι. π.χ. και αποτελεί πιθανότατα μέρος της οχύρωσης της πόλης.
Στο χώρο του οικισμού βρέθηκε πλήθος τοπικών αγγείων, αλλά και σημαντική αττική, ροδιακή και κορινθιακή κεραμική. Εντοπίστηκαν όστρακα ιωνικής ταινιωτής κύλικας, αττικών μελανόμορφων και κορινθιακών αγγείων, ροδιακών πινακίων, καθώς και όστρακα από μελαμβαφή αγγεία του 4ου αιώνα π.X., ενώ στην περιοχή του νεκροταφείου αποκαλύφθηκε αμφορέας τύπου Φικελλούρας, κλαζομενιακός αμφορέας του δεύτερου μισού του 6ου αιώνα π.Χ. και πολλά αττικά αγγεία. Τα περισσότερα ευρήματα εκτίθενται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Κομοτηνής.
Συντάκτης: Νίκη Καλοπαίδη