( Στάγειρος ή Στάγειρα )
Ιδρύθηκαν από Ίωνες αποίκους της Άνδρου στα μέσα του 7 ου αι. π.Χ. Το 349/8 π.Χ. καταστράφηκαν από τον βασιλιά Φίλιππο Β', αλλά επανιδρύθηκαν από τον ίδιο προς τιμήν του Σταγειρίτου φιλοσόφου Αριστοτέλη, δασκάλου του Μ. Αλεξάνδρου. Τα ερείπια της αρχαίας πόλης εκτείνονται σε δύο λόφους πάνω από τη θάλασσα, στην καταπράσινη χερσόνησο Λιοτόπι, ΒΑ. του χωριού της Ολυμπιάδος. Στο βόρειο λόφο σώζεται το τείχος της εποχής του Φιλίππου Β' (356 - 336 π.Χ.). Επίσης σπίτια αρχαϊκών και κλασικών χρόνων (6 ος - 4 ος αι. π.Χ.), με δρομάκια ανάμεσα και δεξαμενές νερού, ο υδροδοτικός αγωγός της πόλης, πατητήρια σταφυλιών και αποθηκευτικοί χώροι. Ανασκάφηκαν και αρχαϊκά ιερά (Θεσμοφόριο προς τιμήν της Δήμητρος και ναός αφιερωμένος στον Δία, 6 ος αι. π.Χ.). Στο νότιο λόφο αποκαλύφθηκε σε μεγάλη έκταση και σε πολύ καλή κατάσταση το νότιο τείχος (5 ος αι. π.Χ.). Στην κορυφή υπάρχει ακρόπολη με περίβολο τριγωνικού σχήματος.
Μεταξύ των δύο λόφων αποκαλύφθηκε η αγορά (6 ος - 5 ος αι. π.Χ.), με στοά κλασικών χρόνων, καταστήματα, αποθήκες και λιθόστρωτους δρόμους. Στο απέναντι νησάκι, τον Καυκανά (αρχ. Κάπρος) βρέθηκαν λείψανα τείχους και εγκαταστάσεων του 4 ου αι. π.Χ. Στα χρόνια του γεωγράφου Στράβωνα η πόλη ήταν έρημη και μόνον στα βυζαντινά χρόνια (10 ος - 11 ος αι.) δημιουργήθηκε μικρός οχυρωμένος οικισμός στο βόρειο λόφο.
Συντάκτης: Φωτεινή Αναστασοπούλου