Ο επιβλητικός και οχυρός λόφος του Ξώμπουργου, στο κέντρο του νησιού, ανάμεσα στα γραφικά χωριά Τριπόταμος και Ξυνάρας, φέρει ίχνη χρήσης και κατοίκησης από την Προϊστορική, Γεωμετρική, Αρχαϊκή και Κλασική περίοδο, με σημαντικότερα τα τμήματα από το τείχος και άλλα δημόσια κτήρια. Πρόκειται για το κέντρο του νησιού κατά τους Προϊστορικούς και Πρώιμους Ιστορικούς χρόνους. Η συνεχής κατοίκηση από τη Μυκηναϊκή εποχή ως την περίοδο των Σκοτεινών χρόνων ρίχνει φως στην κατά τα άλλα ελλιπή γνώση της περιόδου αυτής.
Τα πρώτα ίχνη κατοίκησης ανάγονται στην εποχή του Χαλκού, όταν κτίζεται το Κυκλώπειο τείχος του Ξώμπουργου. Η κατοίκηση στο βράχο συνεχίζεται και κατά τη Γεωμετρική εποχή και τους Σκοτεινούς αιώνες. Το Ιερό της Μεγάλης Θεάς και Κόρης τοποθετείται στα αρχαϊκά χρόνια. Η ασφάλεια και η ειρήνη που επικρατούσε στο Αιγαίο τα κλασικά χρόνια έδωσε την ευκαιρία στους κατοίκους του νησιού να εγκαταλείψουν το Ξώμπουργο, ιδρύοντας πόλη στα παράλια.
Όμως, λόγω της φυσικής οχύρωσης που παρέχει ο λόφος, η περιοχή χρησιμοποιήθηκε και πάλι κατά την περίοδο της βενετοκρατίας ως πρωτεύουσα του νησιού. Χτίστηκε το Κάστρο (Μπούργκο), τμήματα του οποίου διακρίνονται και σήμερα, ενώ έξω από το τείχος αναπτύχθηκε το υπόλοιπο κομμάτι της πόλης (Εξώμπουργκο= προάστιο).
Οι πειρατικές επιδρομές και οι συνεχείς επιθέσεις ήταν που ανάγκασαν τους Τηνιακούς να μαζευτούν ξανά γύρω από το γρανιτένιο βράχο, αρχικά ιδρύοντας πρωτεύουσα στην περιοχή του σημερινού χωριού Ξυνάρα. Το 1207 την Τήνο κατέλαβαν οι αδελφοί Ανδρέας και Ιερεμίας Γκίζη. Από τις πρώτες τους κινήσεις ήταν να οχυρώσουν το βράχο και να χτίσουν φρούριο. Το «Κάστρο της Αγίας Ελένης», όπως ονομάστηκε, πήρε την ονομασία του από το ομώνυμο εκκλησάκι που υπήρχε στην κορυφή του. Μέχρι και τον τελευταίο απόγονο των Γκίζηδων, το 1390, το κάστρο της Τήνου φημιζόταν για την οχύρωσή του και την ασφάλεια που παρείχε στο λαό. Τους Γκίζηδες διαδέχτηκαν οι Βενετοί.
Το 1537 ο Χαϊρεδίν Μπαρμπαρόσα κατέλαβε για λογαριασμό του Σουλτάνου την Τήνο, η οποία, όμως, επαναστάτησε ζητώντας και πάλι τους Βενετούς. Έτσι, η Γαληνοτάτη ανέκτησε και πάλι το νησί, το οποίο απετέλεσε και τη μοναδική κτήση της στις Κυκλάδες. Το φρούριο ξαναχτίστηκε πιο δυνατό από ποτέ και σύμφωνα με τη σύγχρονη δόμηση στα μέσα του 16ου αι μ.Χ.
Το κάστρο της Τήνου άντεξε σε πολλές επιδρομές: Σαρακηνών, Τούρκων, Δυτικών κ.α. Το 1715-42 έγινε η τελευταία επιδρομή, η οποία ήταν και καταστροφική. Με ειδική συνθήκη μεταξύ των διοικητών του νησιού και των Τούρκων, το νησί περιήλθε στους τελευταίους, οι οποίοι φρόντισαν να καταστρέψουν ολοσχερώς το Κάστρο.
Συντάκτης: Φωτεινή Αναστασοπούλου