Προς τα τέλη του 12ου αι. π.Χ. η Θήρα αποικίζεται από Λακεδαιμόνιους, με επικεφαλής τον Θήρα, από τον οποίο προέρχεται και το όνομά της.
Δωριείς από τη Λακωνία και πιθανώς τη Βοιωτία ιδρύουν την ατείχιστη αρχαία πόλη Θήρα τον 8ο αι. π.Χ.
Η πόλη της αρχαίας Θήρας παρουσίασε άνθιση και συνεχή κατοίκηση από τα Γεωμετρικά ως και τα Ύστερα Ρωμαϊκά χρόνια (9ος - 3ος αι. π.Χ.). Η Θήρα τον 6ο αι. π. Χ. κόβει δικό της νόμισμα και συνδέει την τύχη της με την πορεία της μητρόπολής της, της Σπάρτης, κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο. Στα Ελληνιστικά χρόνια το νησί αναπτύσσεται και χρησιμοποιείται ως ναυτική και στρατιωτική βάση των Πτολεμαίων.
Η αρχαία Θήρα είναι χτισμένη αμφιθεατρικά στο φυσικό οχυρό βράχο του Μέσα Βουνού (396 μ.) στην ανατολική πλευρά του νησιού.
Τα περισσότερα από τα κατάλοιπα που βλέπουμε σήμερα ανήκουν στην πόλη των ελληνιστικών (3ος - 2ος αι. π. Χ.) και ρωμαϊκών χρόνων, με εντυπωσιακά ερείπια κατά μήκος ενός οδικού άξονα από Β. προς Ν. Στη νότια ακτή, κοντά στο ακρωτήριο Εξωμύτη, εντοπίστηκαν αρχαίες λιμενικές εγκαταστάσεις. Στο ΒΔ. τμήμα της πόλης έχει ανασκαφεί ο λεγόμενος «στρατώνας της πτολεμαϊκής φρουράς» (ήταν μάλλον κτίριο διαμονής του επιστάτη της) και διοικητήριο πτολεμαϊκής περιόδου, καθώς και το λεγόμενο «Palazzo», το οποίο πιθανόν να ήταν κατοικία του ναυάρχου του πτολεμαϊκού στόλου.
Νοτιότερα, εκτείνεται η οικιστική ζώνη με πολυτελείς οικίες με περιστύλιο. Η αγορά, επάνω στην κεντρική οδό διαμορφώνεται με τρεις πλατείες. Η λεγόμενη «βασιλική στοά», 3ου αι. π. Χ., στέγασε πιθανότατα την αυτοκρατορική λατρεία στα μέσα του 2ου αι.μ. Χ. Ο ναός του Διονύσου (περί το 200 π. Χ.) στέγασε τη λατρεία του Πτολεμαίου ΣΤ΄ και αργότερα (1ος αι. π. Χ. -1ος αι. μ.Χ.) τη λατρεία του αυτοκράτορα. Στην αυτοκρατορική λατρεία ήταν αφιερωμένοι και οι τρεις ναΐσκοι βορειότερα. Στην ανατολική πλαγιά, το θέατρο (2ος αι. π. Χ.) με στοά προς τον οδικό άξονα, θέρμες και εμπορικά καταστήματα.
Στα νοτιοανατολικά, τα ιερά της πόλεως, το ιερό του Πτολεμαίου Γ (246 - 221 π. Χ.) η «αγορά των θεών» με τις αρχαϊκές αναθηματικές επιγραφές χαραγμένες στο βράχο, το γυμνάσιο των εφήβων, οι ερωτικές επιγραφές στα βράχια (περ. 600 π. Χ.).
Μπροστά στο ναό του Καρνείου Απόλλωνος, το τελετουργικό άνδηρο - πλατεία όπου διεξάγονταν οι γυμνοπαιδιές των εφήβων στα Κάρνεια.
Στα ΝΔ. εντοπισμένη είναι η θέση του ναού του Απόλλωνος Πυθίου (6ος αι. π. Χ.), όπου αργότερα οικοδομήθηκε χριστιανική εκκλησία. Αμέσως προς βόρεια το ιερό των Αιγυπτίων θεοτήτων. Στα βόρεια της πόλης, το εκκλησάκι του Χριστού (Χριστουλάκι) είναι κτισμένο επάνω σε αρχαίο ιερό (6ος - 2ος αι. π. Χ.). Λατρεία των ελληνιστικών χρόνων και στη γειτονική σπηλιά Πιλαρού.
Υπαίθριο τέμενος του Αρτεμιδώρου στο φυσικό βράχο με ανάγλυφα εμβλήματα πόλεων.
Στο δρόμο προς την είσοδο στην αρχαία πόλη ανασκάπτεται ιερό της Αφροδίτης.
Ο χώρος είναι προσιτός, παρά το δύσβατο και απόκρημνο ανάγλυφο της περιοχής, μέσω ενός μονοπατιού είτε από το γειτονικό λόφο του Προφήτη Ηλία είτε μέσω μιας τεθλασμένης γραφικής διαδρομής στην αρχή και στη συνέχεια ενός μονοπατιού από το Καμάρι.
Συντάκτης: Φωτεινή Αναστασοπούλου