Θήρα (Σαντορίνη)
Το νησί, πριν την μεγάλη ηφαιστειακή έκρηξη των μέσων περίπου της 2ης χιλιετίας π.Χ. ήταν κυκλικό και περιλάμβανε τη Θηρασία και τα άλλα μικρότερα νησιά.
Στο Ακρωτήρι, στο νότιο τμήμα του νησιού ανασκάφηκε τμήμα μιας πλούσιας πόλης που άκμαζε ήδη κατά τη μεσοκυκλαδική εποχή (α' μισό της 2ης χιλιετίας π.Χ.). Η θέση κατοικήθηκε από την ύστερη νεολιθική και την πρώιμη εποχή του Χαλκού (4η - 3η χιλιετία π.Χ.).
Κατά τον 18ο αι. π.Χ. περίπου είχε εξελιχθεί σε πόλη που ισοπεδώθηκε στις αρχές του 17ου αιώνα π.Χ. από μεγάλο σεισμό.
Ο οικισμός ξανακτίστηκε σύντομα επάνω στα παλαιότερα ερείπια. Διέθετε πολυώροφα τοιχογραφημένα σπίτια, οργανωμένες αποθήκες, βιοτεχνικούς χώρους, δρόμους και πλήρως αναπτυγμένο αποχετευτικό σύστημα.
Περί το 1630 π.Χ. (όπως δείχνουν τα δεδομένα των φυσικών επιστημών) και ενώ η πόλη βρισκόταν στο απόγειο της ακμής της, σκεπάστηκε από παχιά στρώματα τέφρας που προήλθαν από την τρομακτική έκρηξη του ηφαιστείου. Οι κάτοικοι πρόλαβαν να απομακρυνθούν μαζί με τα πολύτιμα αντικείμενα τους, η πόλη όμως θάφτηκε ανέπαφη. Δεν έχει εντοπισθεί ανάκτορο ή κάποιο κτίριο κεντρικής εξουσίας και μόνο η πολυτελής «Ξεστή 3» με τη «δεξαμενή καθαρμών» και τις πολυπρόσωπες σκηνές μύησης νέων στους τοίχους, φαίνεται ότι ήταν κτίριο ιδιαίτερης σημασίας. Οι τοιχογραφίες των άλλων σπιτιών περιλαμβάνουν κυρίως θέματα από τη φύση (ζώα, φυτά και εξωτικά τοπία).
Ανάμεσα στα τελευταία ευρήματα συγκαταλέγονται πινακίδες, Γραμμικής Α' γραφής, λογιστικού χαρακτήρα, ανάλογες με εκείνες των μινωικών ανακτόρων.
Η ανασκαφή, εκτός από εξαιρετικά αντικείμενα τέχνης, έχει δώσει σημαντικά στοιχεία για τη διατροφή, την οικονομία και την τεχνογνωσία των κατοίκων του οικισμού, ο οποίος κατά τη 2η χιλιετία π.Χ. σταδιακά εξελίχθηκε σε ένα από τα πλέον κοσμοπολίτικα εμπορικά λιμάνια της Ανατολικής Μεσογείου. Το νησί συνεχίζει να κατοικείται κατά τη μυκηναϊκή εποχή, όπως δείχνει επιφανειακή κεραμεική από το βραχώ δες ύψωμα του Μονόλιθου (14ος - 12ος αι. π.Χ.).
Δωριείς από τη Λακωνία και πιθανώς τη Βοιωτία ιδρύουν την ατείχιστη αρχαία πόλη Θήρα στο ύψωμα Μέσα Βουνό (Άγιος Στέφανος) τον 8ο αι. π.Χ. Τα νεκροταφεία της στα Β. (Σελλάδα), ΒΑ. και Δ.
Στην ανατολική κλιτύ ταφικό μνημείο - ηρώον κοντά στο εκκλησάκι Ευαγγελισμός (Οκτάγωνο), και ελληνιστικό μνημείο λεγόμενο «Πλατύς Τοίχος». Ηρώον στην Περίσσα, κοντά στο εκκλησάκι Σταυρός, όπου και βυζαντινή βασιλική.
Στο Αρχαιολογικό Μουσείο στα Φηρά εκτίθενται σημαντικές αρχαιότητες από την αρχαία Θήρα. Η επισκέψιμη αρχαία Θήρα είναι η πόλη των ελληνιστικών (3ος - 2ος αι. π.Χ.) και ρωμαϊκών χρόνων, με εντυπωσιακά ερείπια κατά μήκος ενός οδικού άξονα από Β. προς Ν. Στη νότια ακτή, κοντά στο ακρωτήριο Εξω μύτη, αρχαίες λιμενικές εγκαταστάσεις.
Στο ΒΔ. τμήμα της πόλης έχει ανασκαφεί ο λεγόμενος «στρατώνας της πτολεμαϊκής φρουράς» (ήταν μάλλον κτίριο διαμονής του επιστάτη της) και κτίριο πτολεμαϊκής διοίκησης, καθώς και το λεγόμενο «Palazzo», πιθανότατα κατοικία του ναυάρχου του πτολεμαϊκού στόλου. Νοτιότερα, η οικιστική ζώνη με πολυτελείς οικίες με περιστύλιο.
Η αγορά επάνω στη βασική οδό διαμορφώνεται με τρεις πλατείες. Η λεγόμενη «βασιλική στοά», 3ου αι. π.Χ., στέγασε πιθανότατα την αυτοκρατορική λατρεία στα μέσα του 2ου αι.μ.Χ.
Ο ναός του Διονύσου (περί το 200 π.Χ.) στέγασε τη λατρεία του Πτολεμαίου ΣΤ και αργότερα (1ος αι. π.Χ. -1ος αι. μ.Χ.) τη λατρεία του αυτοκράτορα.
Στην αυτοκρατορική λατρεία ήταν αφιερωμένοι και οι τρεις ναΐσκοι βορειότερα. Στην ανατολική πλαγιά, το θέατρο (2ος αι. π.Χ.) με στοά προς τον οδικό άξονα, θέρμες και εμπορικά καταστήματα.
Στα νοτιοανατολικά, τα ιερά της πόλεως, το ιερό του Πτολεμαίου Γ (246 - 221 π.Χ.) η «αγορά των θεών» με τις αρχαϊκές αναθηματικές επιγραφές χαραγμένες στο βράχο, το γυμνάσιο των εφήβων, οι ερωτικές επιγραφές στα βράχια (περ. 600 π.Χ.). Μπροστά στο ναό του Καρνείου Απόλλωνος, το τελετουργικό άνδηρο - πλατεία όπου διεξάγονταν οι γυμνοπαιδειές των εφήβων στα Κάρνεια.
Στα ΝΔ. εντοπισμένη είναι η θέση του ναού του Απόλλωνος Πυθίου (6ος αι. π.Χ.), όπου αργότερα οικοδομήθηκε χριστιανική εκκλησία. Αμέσως προς βόρεια το ιερό των Αιγυπτίων θεοτήτων.
Στα βόρεια της πόλης, το εκκλησάκι του Χριστού (Χριστουλάκι) κτισμένο επάνω σε αρχαίο ιερό (6ος - 2ος αι. π.Χ.). Λατρεία των ελληνιστικών χρόνων και στη γειτονική σπηλιά Πιλαρού. Υπαίθριο τέμενος του Αρτεμιδώρου στο φυσικό βράχο με ανάγλυφα εμβλήματα πόλεων. Στο δρόμο προς την είσοδο στην αρχαία πόλη ανασκάπτεται ιερό της Αφροδίτης. Νεκροταφείο ιστορικών χρόνων στο Καμάρι. Ναός του 3ου αι. π.Χ. της θεάς Βασιλείας μεταξύ Εμπορίου και Μεγάλου Χωριού διατηρείται σε ικανό ύψος (έχει μετατραπεί σε εκκλησία του Αγίου Νικολάου Μαρμαρίτη).
Στα Φηρά (Γυμνάσιο), βρέθηκε κτιστός τάφος (τέλη 3ου - αρχές 4ου αι.) με επιγραφές που αναφέρουν τη λέξη «άγγελος» (κρυπτοχριστιανικός τίτλος). Στην Περίσσα ανασκάφηκε τρίκλιτη παλαιοχριστιανική βασιλική (ίσως αρχές 6ου αι.).
Θηρασία
Στο νότιο τμήμα του νησιού έχει εντοπισθεί και μερικώς ανασκαφεί οικισμός της ύστερης εποχής του Χαλκού (16ος αι. π.Χ.).
Στο βόρειο τμήμα του νησιού έχουν εντοπισθεί αρχιτεκτονικά κατάλοιπα της κλασικής περιόδου.
Χριστιανό
Εντοπίστηκαν λείψανα προϊστορικών χρόνων (τέλη 3ης χιλιετίας π.Χ.).
Συντάκτης: Φωτεινή Αναστασοπούλου