Μήλος
Από το νησί (θέσεις Δεμενεγάκι και Νύχια) προέρχεται ο οψιανός, ηφαιστειακό υλικό με μεγάλη διάδοση στο Αιγαίο και την ηπειρωτική χώρα ήδη από το τέλος της μεσολιθικής εποχής (7η χιλιετία π.Χ.). Μεγάλος αριθμός νεκροταφείων (Πηλός, Χάλακας - Καλογριές, Άγιος Πανταλέων) της πρωτοκυκλαδικής εποχής (3η χιλιετία π.Χ.). Ακμαία κατοίκηση κατά τη μυκηναϊκή εποχή.
Η σημαντικότερη προϊστορική θέση του νησιού και μία από τις σημαντικότερες του νησιωτικού Αιγαίου είναι η Φυλακωπή. Κατοικήθηκε διαρκώς από τα τέλη της 3ης χιλιετίας π.Χ. έως την μυκηναϊκή εποχή (14ος αι. π.Χ.), οπότε ιδρύεται ένα μεγαρόσχημο ηγεμονικό κτίριο, που μοιάζει με τα ανάκτορα της ηπειρωτικής χώρας. Το κτίριο περιλαμβάνει πολλά δωμάτια, διαδρόμους και κεντρική εστία. Κατά την μυκηναϊκή περίοδο (1400 - 1100 π.Χ.) ιδρύθηκε ένα ιερό, που έδωσε πολλές πληροφορίες για τη θρησκεία και το μυκηναϊκό πολιτισμό στο χώρο του νησιωτικού Αιγαίου.
Τα ευρήματα εκτίθενται στο Μουσείο της Μήλου και στο Εθνικό Αρχαιολογικό.
Στις αρχές της 1ης χιλιετίας π.Χ. η Μήλος δέχεται Δωριείς αποίκους από τη Λακωνία. Στην αρχαία πόλη της Μήλου σώζεται η οχύρωση, διαφόρων χρονολογικών φάσεων, που φθάνει έως τη θάλασσα, αφήνοντας έξω το λιμάνι των κλασικών και ρωμαϊκών χρόνων στο Κλήμα (λείψανα σπιτιών, στοάς, τάφοι με γραπτή διακόσμηση και καταβυθισμένος λιμενοβραχίονας). Η πόλη της Μήλου διέθετε δύο ακροπόλεις, στον Προφήτη Ηλία στα ΝΑ. (τειχισμένη και με λείψανα ιωνικού ναού), και στην Περεαντή ή Πυργάκι στα ΒΑ.·ανάμεσά τους, η αγορά με λείψανα στοάς και ναού. Η πόλη άκμασε ιδιαίτερα στους ελληνιστικούς και ρωμαϊκούς χρόνους. Το θέατρο είναι το καλύτερα σωζόμενο σήμερα μνημείο στο νησί. Έξω από το τείχος, στα ΝΑ., εντοπίζονται το στάδιο και το γυμνάσιο, όπου βρέθηκε το περίφημο άγαλμα της Αφροδίτης (χρονολογείται περί το 120 π.Χ.), σήμερα στο Μουσείο του Λούβρου. Στους ελληνιστικούς χρόνους υπήρχε λατρεία του Ποσειδώνος (αγάλματα Ποσειδώνος και Αμφιτρίτης στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, περίπου του 120 - 100 π.Χ.). Το νησί υπήρξε σημαντικό κέντρο γλυπτικής (γλυπτά στο Αρχαιολογικό Μουσείο στην Πλάκα και στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο). Αρχαίος οικισμός και στα ΝΔ. του νησιού, στο βουνό Προφήτης Ηλίας. Κοντά στην Τρυπητή, εκτεταμένο υπόγειο παλαιοχριστιανικό κοιμητήριο (κατακόμβες), 4ου αι. μ.Χ., μοναδικό στον ελλαδικό χώρο, με πολυάριθμες στοές και λαξευμένους τάφους (αρκοσόλια). Σε επιγραφές αναφέρονται ονόματα χριστιανών νεκρών. Κοντά στην ίδια τοποθεσία, λείψανα παλαιοχριστιανικού εκκλησιαστικού συγκροτήματος που ανήκε σε βασιλική. Στις θέσεις Κήποι και Μαύρος Τοίχος, ερείπια παλαιοχριστιανικών βασιλικών και βαπτιστηρίων.
Συντάκτης: Φωτεινή Αναστασοπούλου