Το λαμπρότερο ανακτορικό κέντρο της Κρήτης. Είναι το μεγαλύτερο (20.000 τ.μ.) από όλα τα μινωικά κέντρα εξουσίας. Το ανάκτορο είναι κτισμένο πάνω σε λόφο, σε μια περιοχή που κατοικήθηκε συνεχώς από τη νεολιθική εποχή έως τα προανακτορικά χρόνια (7η - 3η χιλιετία π.Χ.). Το πρώτο ανάκτορο οικοδομήθηκε μετά το 2000 π.Χ. και καταστράφηκε από σεισμό περί το 1700 π.Χ. Αμέσως οικοδομήθηκε το δεύτερο ανάκτορο - μεγαλύτερο, πολυτελέστερο και με λαβυρινθώδη διαρρύθμιση. Οι ζημιές από ένα σεισμό που σημειώθηκε περί το 1600 π.Χ. επιδιορθώθηκαν και το ανάκτορο συνέχισε να λειτουργεί έως το 1450 π.Χ., οπότε σημειώθηκε η μεγάλη σεισμική καταστροφή που ισοπέδωσε όλα τα μινωικά κέντρα της Κρήτης.
Το ανάκτορο επισκευάστηκε και χρησιμοποιήθηκε κατά την πρώτη περίοδο της «μυκηναϊκής κατάληψης» της Κρήτης (1450 - 1350 π.Χ.), όταν Αχαιοί ηγεμόνες εγκαθίστανται στο θρόνο της Κνωσού. Η τελική καταστροφή οφείλεται σε πυρκαγιά.
Το ανάκτορο περιελάμβανε μία μεγάλη ορθογώνια πλακόστρωτη αυλή με άξονα Β. - Ν., γύρω από την οποία αναπτύσσονταν τέσσερις πτέρυγες και όπου κατέληγαν ισάριθμοι διάδρομοι. Στη ανατολική πτέρυγα υπήρχαν τα διαμερίσματα που έχουν ερμηνευθεί ως βασιλικά, τα εργαστήρια και ένα ιερό. Στη δυτική πτέρυγα, η «αίθουσα του θρόνου», το κεντρικό ιερό, το θησαυροφυλάκιο και οι μεγάλες αποθήκες, και στο δεύτερο όροφο μεγάλες αίθουσες τελετών και ιερά. Βόρεια και νότια υπήρχαν τοιχογραφημένοι διάδρομοι που οδηγούσαν έξω από το ανάκτορο. Η πλακόστρωτη αυλή στα δυτικά του ανακτόρου με τους «πομπικούς δρόμους» ήταν πιθανότατα χώρος τελετουργιών. Το ανάκτορο ήταν πολυώροφο, χτισμένο με πελεκητούς δόμους και διακοσμημένο με πολύχρωμες τοιχογραφίες. Μερικές στέγες διακοσμούνταν με τα μινωικά διπλά κέρατα. Η υδροδότηση και η αποχέτευση του συγκροτήματος γίνονταν με πήλινους σωλήνες.
Γύρω από το ανάκτορο, ένας ορθογώνιος θεατρικός χώρος, τρεις κυκλικές σιταποθήκες ή αποθέτες και δρόμοι που οδηγούσαν στο λιμάνι και την πόλη που αναπτυσσόταν σε μεγάλη έκταση τριγύρω. Από αυτήν έχουν ανασκαφεί μεγάλα οικοδομήματα, όπως το «Μικρό Ανάκτορο», η «Βασιλική Έπαυλη», η «Οικία των Τοιχογραφιών», το «Καραβάν Σεράι», η «Οικία του Αρχιερέα» κ.ά. Τα νεκροταφεία της πόλης εκτείνονταν σε όλους τους γειτονικούς λόφους και περιλάμβαναν εκατοντάδες θολωτούς και θαλαμωτούς τάφους.
Η ανασκαφή της Κνωσού έδωσε εξαιρετικά μεγάλο αριθμό έργων τέχνης, τοιχογραφίες, ιερά αντικείμενα, αγγεία, σκεύη και πολύτιμα αρχεία Γραμμικής Α' και Β' γραφής, που φωτίζουν τη μακραίωνη ιστορία του χώρου όπου αναπτύχθηκε το κέντρο του πρώτου μεγάλου πολιτισμού της Ευρώπης. Το τοπωνύμιο Κνωσός διαβάζεται στις πινακίδες Γραμμικής Β' γραφής και η πόλη διατηρεί το ίδιο όνομα σε όλη την ιστορική περίοδο. Με εγκατάσταση Δωριέων τον 11ο π.Χ., ακμάζει ιδιαίτερα ως πόλη στην ελληνιστική εποχή. Στα τέλη του 1ου αι. π.Χ. έχει το καθεστώς ρωμαϊκής αποικίας. Οικιστικά λείψανα 10ου αι. π.Χ. στα Β. και Δ. του μινωικού ανακτόρου, όπου και η αγορά 6ου αι. π.Χ. και ο ναός Απόλλωνος Πυθίου κλασικών χρόνων. Νεκροταφεία στη Φορτέτσα και τον Τεκέ και το λεγόμενο «βόρειο νεκροταφείο» (γεωμετρικοί - αρχαϊκοί και εν μέρει ελληνιστικοί χρόνοι). Στην περιοχή του ανακτόρου, κλασικός ναός, πιθανόν της Ρέας, και στα δυτικά του, ελληνιστικός ναός του Γλαύκου. Ναοί Ηρακλέους-Ευρυσθέως και Δήμητρας κοντά στο σημερινό Στρωματογραφικό Μουσείο. Ελληνιστικό φρούριο στη θέση Κεφάλα. Στη θέση Μπουγάδα Μετόχι, μεγάλο οικοδομικό συγκρότημα λεγόμενο «Έπαυλη του Διονύσου» με περίφημα μωσαϊκά δάπεδα του 2ου αι. μ.Χ. Κοντά του βρέθηκαν μέλη ενός κορινθιακού ναού των ρωμαϊκών χρόνων. Δίπλα στο Αρχαιολογικό Μουσείο στην οδό Ξανθουδίδου κτίρια ελληνιστικών - ρωμαϊκών χρόνων με ψηφιδωτά δάπεδα. Η ρωμαϊκή αγορά (Forum) με βασιλική, λουτρά, ναό, και πιθανόν στοά. Επίσης ρωμαϊκό υδραγωγείο. Στην περιοχή του Βενιζέλειου Νοσοκομείου και του Πανεπιστημίου Κρήτης, το νεκροταφείο της πόλης με υπέργειους ρωμαϊκούς τάφους - μαυσωλεία και ηρώα 1ου - 2ου αι. μ.Χ., καθώς και κεραμικό εργαστήριο 4ου αι. μ.Χ.
Ιερό Δήμητρας στις πλαγιές του λόφου Γυψάδεο με λείψανα ναού, ανδήρων και περιβόλων (λειτουργία από 8ο αι. π.Χ. έως 2ο αι. μ.Χ.). Στη θέση Σανατόριο, ερείπια τρίκλιτης παλαιοχριστιανικής κοιμητηριακής βασιλικής (5ος - 6ος αι.). Στο σημερινό χωριό Κνωσός, η εκκλησία της Αγίας Σοφίας βρίσκεται στη θέση παλαιοχριστιανικής βασιλικής (διατηρούνται τμήματα της ενσωματωμένα στο σύγχρονο κτίριο).
Τα ευρήματα εκτίθενται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου.
Συντάκτης: Φωτεινή Αναστασοπούλου
