Σάμος
Η Σάμος, μέλος της Ιωνικής Δωδεκάπολης, βρίσκεται απέναντι από τη Μυκάλη, όπου το ιερό του Ελικωνίου Ποσειδώνος, το οποίο υπήρξε και έδρα του Πανιωνίου. Η αρχαία πόλη της Σάμου εντοπίζεται στη ΝΑ. παραλία, στο σημερινό Πυθαγόρειο (παλαιότερα Τηγάνι), θέση που κατοικείται συνεχώς από την νεότερη νεολιθική εποχή (5η χιλιετία π.Χ.) έως τους ιστορικούς χρόνους. Στην ευρύτερη περιοχή του Πυθαγορείου αναζητείται και ο γεωμετρικός οικισμός. Ανασκάπτεται το γεωμετρικό νεκροταφείο.
Ελληνιστικά σπίτια στο λόφο Κάστρο κοντά στο Πυθαγόρειο. Ρωμαϊκές επαύλεις με εντυπωσιακά μωσαϊκά, θέατρο καθώς και υδραγωγείο, ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων, εντοπίζονται σε όλη την έκταση της αρχαίας πόλης. Κοντά στην παραλία ξεχωρίζουν οι μνημειώδεις αδριάνειες θέρμες, στη θέση του γυμνασίου του 3ου αι. π.Χ., οικοδομημένες σύμφωνα με το σχέδιο που ακολουθούσαν στη Ρώμη και την Έφεσο, με παρακείμενο το στάδιο. Η πόλη της Σάμου συνδεόταν με ιερά οδό με το ιερό της Ήρας (Ηραίον) σε απόσταση 7 χλμ., ένα από τα σπουδαιότερα ιερά του αρχαίου ελληνικού κόσμου. Στη θέση αυτή αναπτύχθηκε οχυρωμένος οικισμός από την πρώιμη εποχή του Χαλκού (3η χιλιετία π.Χ.) που συνεχίζει και στους μυκηναϊκούς χρόνους (14ος - 13ος αι. π.Χ.). Πιθανή υπαίθρια λατρεία. Διατηρούνται ίχνη τεσσάρων διαδοχικών ναών της θεάς στην ίδια περίπου θέση και άλλων μικρότερων, επάλληλων βωμών, πλήθος βάσεων αναθημάτων στην ιερά οδό, απ' όπου και τα σπουδαία μαρμάρινα γλυπτά των αρχαϊκών χρόνων, που σήμερα βρίσκονται στο Μουσείο του Βαθέως,
και βοηθητικά κτίρια (δεξαμενές, κρήνη, στοές) από τους γεωμετρικούς έως τους ρωμαϊκούς χρόνους. Πολυάριθμα ήταν τα αναθήματα στην Ήρα που μαρτυρούν την απήχηση της λατρείας της καθώς και τις πολιτισμικές σχέσεις των Σαμίων με τις άλλες περιοχές της Μεσογείου, τη Μικρά Ασία, την Περσία, τη Μεσοποταμία. Το κολοσσιαίο Ηραίο III (570 - 560 π.Χ.) ήταν έργο των ονομαστών αρχιτεκτόνων Ροίκου και Θεοδώρου. Το Ηραίο IV άρχισε να οικοδομείται από τον τύραννο Πολυκράτη το 525 π.Χ. περίπου, και συνεχίσθηκε στους κλασικούς και ελληνιστικούς χρόνους, χωρίς τελικά να ολοκληρωθεί ποτέ. Από το ναό αυτό σώζεται σήμερα όρθιο το τμήμα ενός κίονα. Ανασκάφηκαν επίσης τα θεμέλια της αρχαιότερης ελληνικής στοάς στα Ν. του ναού (700 - 570 π.Χ. περίπου) που ήταν δίκλιτη.
Στο χώρο του αρχαίου ιερού, τρίκλιτη παλαιοχριστιανική βασιλική (α' μισό 6ου αι.). Στο ίδιο συγκρότημα ανήκε βαπτιστήριο και άλλα προσκτίσματα. Στο Πυθαγόρειο, η βασιλική του Κάστρου, η βασιλική Τρία Δόντια, η βασιλική της Παναγίτσας (ίσως τμήμα μοναστηριακού συγκροτήματος), κτίριο αβέβαιης χρήσης με αψίδα και ψηφιδωτό δάπεδο, υπόγειο νεκροταφείο με αρκοσόλια (4ος - 6ος αι.) και λείψανα παλαιοχριστιανικού τείχους κοντά στη βασιλική του Κάστρου. Νοτιοανατολικά της βασιλικής της Παναγίτσας βαπτιστήριο, στο χώρο ρωμαϊκού λουτρού. Στο Κέδρο (παρεκκλήσι Αγίας Παρασκευής), λείψανα παλαιοχριστιανικής βασιλικής και βαπτιστηρίου.
Συντάκτης: Φωτεινή Αναστασοπούλου